Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

5-jadval 
Don uyumi xususiyatlarining tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘liqfigini 
Bulaming barchasi donlarni saqlashda ularni alohida -alohida 
joylashtirishni talab etadi. Shuningdek don va urug ‘ laming navdorlik 
xususiyatlariga barcha turdagi xo‘jaliklarda hisobga olinadi va 
34 

---

shunga ко‘ra uning tovar narxi belgilanadi. Yuqori sifatli kafolatli 
donlarga ustama haq ham belgilanadi. 
Donni saqlash omborlari xo‘jaliklardan yuqori sifatli elita don- larini 
sotib oladilar. Qabul qilingan donlar urug'lik va oziq -ovqat maqsadlari 
uchun saqlanadi. Donlarni iste’molchilarga, shuningdek urug‘lik uchun 
saqlangan donlarni yetkazib berish uchun korxo - nalarga nav 
xususiyatlami, 
saqlash rejimlarini 
mukammal 
biladigan 
malakali 
mutaxassislarni talab qiladi. 
0‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi sharoitlari, shuningdek donning 
shakllanishi, hosil sifatiga va miqdoriga katta ta’sir ko‘rsata - di. 
Donchilik va o‘simlikshunoslik kursidan bizga ma’lumki, tashqi muhit 
omillari o‘simliklarni rivojlanishi va hosilning shakllanishiga ta’sir etadi. 
Shuni nazarda tutish lozimki, turli iqlim va tuproqlarga ekilgan urug‘lar 
turlicha rivojlanib, turli xil hosil berishi mumkin. Bunga mos holda 
ulaming kimyoviy tarkibi, tuzilishi, to‘liqligi yirikligi va boshqa 
texnologik sifat ko‘rsatkichlari har xil bo‘ladi. Don sifatiga o‘g‘itlash ham 
katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Mavsumiy iqlim sharoitlari ham don sifatiga keskin ta’sir ko‘rsatadi. 
Masalan yig‘im-terim oldidan va terim vaqtida namlik ko‘p bo'lsa, 
yog‘ingarchilik me’yoridan ortiq bo‘lsa donning namligi ortib ketadi va 
saqlanuvchanlik 
ko'rsatkichlari 
keskin 
tushib 
ketadi. 
Aksincha 
qurg'oqchilik bo‘lsa don haddan tashqari qurib ketadi, yoki namlik 
yetishmasligidan donlar to‘liq yetilmay qoladi. 
Donning sifati zararkunanda va kasalliklar ta’sirida ham o'zgaradi. 
Ayniqsa zararkunandalar donning nonvoylik xususiyatini hamda sifatini 
keskin tushiradi. Kasallik va zararkunandalar ham sifatini va miqdorini 
pasaytirib yuboradi. 
Shuningdek don sifati va hosildorlikka begona o‘tlar ham katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Begona o‘t bilan ifloslangan dalalarda don ekinlari yaxshi 
o‘sib rivojlanmaydi. Hosildorlik keskin pasayadi va uning sifati buziladi.
Begona o‘tlar urug‘lari yig‘im-terim davrida asosiy o‘simlik donlariga 
qo‘shilib ketadi va don massasini ilioslantirib yuboradi, don massasining 
sifati pasayadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 
35 

---

begona o‘t urug‘larining ko‘pchiligi zaharli bo‘lishi mumkin. Shuning 
uchun donlar saqlashga joylashtirilishidan oldin yaxshilab tozalanishi 
lozim. 
Donning sifati va saqlanuvchanligi ko‘p jihatdan yig‘im-terim 
jarayonlariga ham bogiiqdir. Mazkur jarayonlar qanchalik sifatli 
tashkillashtirilsa, hosil sifati va miqdori shuncha yuqo ri bo‘ladi. Yig‘im-
terim 
ishlarini 
o'z 
vaqtida 
va 
qisqa 
muddatda 
tug‘allash, 
nobudgarchilikning oldini olish, don ekinlaridan mo‘l hosil yetish - 
tirishning asosiy garovidir. 
Don ekinlari 2 xil usulda yig‘ib olinadi: 
-
to‘g‘ridan-to‘g‘ri; 
-
avval o‘rib, keyin yig‘ib olish. 
Don ekinlari hosilini avval o‘rib keyin yig‘ib olish asosiy usul 
hisoblanadi. Bunda donlar mum pishiqlik davrida о ‘ruvchi mashinada 
yerdan 15 sm balandlikda o‘rilib, quritish uchun an‘gizga tashlab ketiladi.
Donning to‘la pishib yetilishi quritish paytiga to‘g‘ri keladi. 
Quritilgan don maxsus mexanizatsiyalar yordamida yig‘ishtirib olinadi va 
yanchiladi. Hosilni oldin о‘rib keyin yig"ib olish usulining afzalligi 
shundaki, bunda o‘rim to‘g‘ridan to‘g*ri yig‘ishga nisbatan 
5-
6 kun erta boshlanadi, nobudgarchilik keskin kamayadi. Don ekinlari 
hosili oldin o‘rib keyin yig‘ib olinganda, urugiik va nonvoylik sifatlari 
to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘rib, yanchilgan donnikiga qaraganda ancha yaxshi 
bo‘ladi. 
Ayniqsa qalin va baland bo‘yli, shuningdek begona o‘t bosgan, bir 
tekis yetilmagan yerga yotib qolgan don ekinlari hosilini yig‘ib olishda bu 
usul yaxshi natija beradi. Ko'pgina don turlarida, shu ningdek o‘rim 
muddati 
kechikkanda 
o‘simliklar 
past 
bo‘yli 
va 
siyrak 
chiqqandato‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rib yanchish amalga oshiriladi, hosilni 
to‘g‘ridan to‘g‘ri yig‘ib olish uchun ekinzorlar mumkin qadar begona 
o‘tlardan tozalangan bo‘lishi, bug'doy va o‘simliklar bir tekis o‘sgan 
bo‘lishi va hosili bir vaqtda pishib yetilgan bo‘lishi lozim. To‘g‘ridan - 
to‘g‘ri yig‘ib olish usulida terim muddatini mumkin qadar qisqartirish 
lozim, bu esa yuqori hosil garovidir. 
36 

---

Terim muddati qanchalik cho‘zilib ketsa, donlar to‘kila boshlaydi va 
nobudgarchilik shuncha ortadi. 
Donli ekinlar asosan mexanizatsiya yordamida yig‘ishtirib olinadi. 
Mexanizatsiya turi, ishlash prinsiplari va markalari donning sifati va 
xususiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Donni iloji borieha mexanik shikast 
yetkazmay, begona aralashmalarsiz yig‘ib olish lozim. 
Hozirgi kunda mamalakatimizda donni sifatli yig4shtirib olish uchun 
zamonaviy ilg‘or texnologiyalar joriy qilingan. G‘allani qayta ishlash 
korxonalariga topshirishdan oldin don dastlabki saqlash uchun xo‘jaliklar 
omborxonalariga yoki xirmonlarga joylashtiriladi. B u bosqich don