Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

3. X a y r-eh so n
Rivojlanib borayotgan bozor iqtisodiyoti munosabatlarida turli-tum an 
sh artn o m alar vujudga kelmoqda. Ikki yoki u n d an ortiq shaxslarning 
fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o'zgartirish yoki 
bekor qilish haqidagi kelishuvlarning huquqiy ifodasi, shakli sifatida 
sh artn o m alar fuqarolik h u q u q iy m unosab atlar tizim ida m uhim o'rin 
tutmoqda. Ana shunday shartnomalardan biri xayr-ehsondir. Xayr-ehson 
hadyaning bir ko'rinishi bo'lib, bunda qilinadigan hadya um umfoydali 
maqsadlarga xizmat qilishi bilan harakterlidir. Demak, xayr-ehson keng 
om m aning um umfoydali m aqsadlarini am alga oshirish uchun qilinadi. 
Qonunchilik xayr-ehson, asosan, notijorat subyektlariga (davolash, tarbiya, 
ijtimoiy himoya muassasalariga, xayriya, ilmiy muassasalariga, fondlarga, 
muzeylarga, jamoat birlashmalari, diniy, tashkilotlarga va boshqa shunga 
o 'xshash subyektlarga), shuningdek fuqarolarga va davlatga qilinishi 
mumkinligini belgilaydi. Xayr-ehson qilingan mol-mulk kelgusida uni qabul

---

qilib olgan sh axsnin g m ab lag 'lari ju m lasig a kiradi, uning o p e ra tiv
bo shqaru v iga o'tadi. Ju m lad an , am aldagi “F uqarolarning o'zini o'zi 
boshqarish organlari to‘g'risida”gi1 qonunning 24-moddasi, “Vijdon erkinligi 
va diniy tashkilotlar to'g'risida”gi2 qonunning 15-moddasi mazmuniga ko'ra, 
fuqarolar va m ehnat jamoalarining ixtiyoriy xayr-ehsonlari m azkur yuridik 
shaxslar mol-mulkining tashkil topish m anbalaridan hisoblanadi va ular 
tomonidan tegishli tartibda mustaqil tasarruf etiladi.
X ayr-ehsonning predm eti fuqarolik muomalasida bo'lgan obyektlar, 
y a ’ni p u lla r, q im m a tli q o g 'ozlar, m o l-m u lk la r, a sh y o lar, b in o la r, 
inshootlar (ularning bir qismi), avtomobillar va hokazolar bo'lishi mumkin. 
X ayr-ehsonni qabul qilishga biror kimsaning (ya’ni, uchinchi shaxsning) 
ruxsati yoki roziligi talab qilinmaydi.
X ayr-ehson qilingan m ol-mulk bir qator shartlar asosida am alga 
oshiriladi. Chunonchi:
birinchidan, 
xayr-ehson qiluvchilar mol-mulkni topshirayotganda 
undan m a’lum bir m aqsadda foydalanishni sh a rt qilib qo'yishi lozim. 
Masalan, “hadya qilingan uy-joydan faqat bolalar yaslisi uchun foydalanish 
lozimligini shart qilishlari m um kin”3. Bunday shart qo'yilmasa, u oddiy 
hadya deb hisoblanadi va undan hadya oluvchi mol-mulkning vazifasiga 
m uvofiq foydalanadi;
ikkinchidan, 
aniq maqsadda foydalanishga mo'ljallangan xayr-ehsonni 
qabul qilib olayotgan yuridik shaxs xayr-ehson qilingan m ol-m ulkdan 
foydalanish bo'yicha amalga oshirilgan operatsiyalam ing alohida ro'yxatini 
yuritishi lozim;
uchinchidan, 
vaziyat jiddiy o'zgarganligi bois bunday m ol-mulkdan 
ko'rsatilgan m aqsadlarda foydalanish m um kin bo'lmasa, undan boshqa 
m aqsadda faqat xayr-ehson qiluvchining roziligi bilan, agar mol-mulkni 
xayr-ehson qilgan fuqaro vafot etgan bo'lsa yoki xayr-ehson qilgan yuridik 
shaxs qayta tashkil etilgan yoxud tugatilgan bo'lsa, bunday hollarda 
sudning qaroriga muvofiq foydalanish mumkin.
FKning 511-moddasi mazmuniga ko'ra, xayr-ehson qilingan m ulkdan 
ko'rsatilgan m aqsadda foydalanmaslik kelgusida xayr-ehson qiluvchiga, 
uning m erosxo'rlariga yoki boshqa huquqiy vorisiga xayr-ehsonni bekor 
qilishni talab qilish huquqini beradi.