Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

8-§. Vasiyat majburiyati, majburiyat yuklash
Vasiyat majburiyati. Vasiyat qoldiruvchi o'zi tuzgan vasiyatnomasida 
vasiyat bo'yicha merosxo'rlarning zimmasiga ma’lum bir majburiyatni 
yuklashi mumkin. Bu vasiyat majburiyati hisoblanadi. Bunday majburiyat 
qonun bo'yicha merosxo'rlar doirasiga kiradigan shaxslarga, shuningdek,

---

boshqa xohlagan shaxsga, shu jumladan, yuridik shaxslarga ham 
yuklatilishi mumkin.
Vasiyat majburiyatini bajarish qonun bo'yicha va vasiyat bo'yicha 
merosxo'rlarning hammasiga, bir nechtasiga yoki bittasining zimmasiga 
yuklatilishi mumkin. Foydasiga majburiyat bo'yicha bajarilishi lozim bo'lgan 
topshiriq - vasiyat majburiyati bo'yicha huquq oluvchi hisoblanadi. Qonun 
bo'yicha vorislar jumlasiga kiradigan, shuningdek, kirmaydigan shaxslar 
ham vasiyat yuzasidan huquq oluvchilar bo'lishlari mumkin. Bular vasiyat 
majburiyatining bajarilishini vasiyat majburiyati yuklatilgan shaxslardan 
talab qilish huquqiga egadirlar.
Shunday qilib, vasiyat majburiyatining asosini, zimmasiga vasiyat 
majburiyati bajarilishi yuklatilgan merosxo'r bilan majburiyatining ijro 
etilishini talab qilish huquqiga ega bo'lgan, vasiyat majburiyati yuzasidan 
huquq oluvchi o'rtasidagi majburiyat munosabati tashkil etadi. Shu 
sababdan bunday hollarda vasiyat majburiyati yuzasidan huquq oluvchi
- kreditor, merosxo'r esa - qarzdor bo'lib hisoblanadi.
Vasiyat majburiyatining mazmuni, uning predmeti har xil bo'lishi 
mumkin.
FKning 1132-moddasi, 3- bandiga asosan, vasiyat majburiyati 
yuzasidan huquq oluvchi meros tarkibiga kiradigan ashyoni mulk qilib 
yoki boshqa ashyoviy huquq qilib berish, meros tarkibiga kirmaydigan 
mol-mulkni uning uchun sotib olish va unga berish, uning uchun muayyan 
ishni bajarish, muayyan xizmatlar ko'rsatish va hokazolar vasiyat 
majburiyatining predmeti bo'lishi mumkin.
Vasiyat qoldiruvchining vasiyatnomadagi farmoyishida ko'rsatilgan 
majburiyatni bajarish vazifasi yuklatilgan shaxs bu majburiyatni bajarishga 
majbur. Vasiyat majburiyatini ijro etish faqatgina merosni qabul qilib 
olgan voris uchun majburiydir va faqat meros mulk hisobidan bo'lishi 
mumkin. Zimmasiga vasiyat majburiyati bajarilishi yuklatilgan merosxo'r 
bu vazifa o'ziga o'tgan merosning meros qoldiruvchi qarzlarining o'zi 
to'lashi lozim bo'lgan qismini chegirib tashlagandan so'ng qoladigan haqiqiy 
qiymati doirasidagina bajarishi lozim.
Majburiyat barcha vorislar yoki bir necha vorislar zimmasiga 
yuklatilgan taqdirda, ularning har biri vasiyat majburiyati bo'yicha 
yuklatilgan majburiyatning o'ziga tegishli meros hissasiga mutanosib 
ravishda bajaradi. Vasiyatnomada boshqacha farmoyish berilgan bo'lsa, 
u holda zimmasiga majburiyat yuklatilgan voris vasiyat qoldiruvchining 
farm oyish iga asosan m ajbu riyatni amalga oshirilishida vasiyat 
majburiyati bo'yicha bunday farmoyish vasiyat qoldiruvchi tomonidan

---

vasiyatnomaning matnida belgilab qo'yilgan bo'lishi vasiyat majburiyati 
hisoblanadi.
Merosdan majburiy ulush olish huquqiga ega bo'lgan vorisning 
zimmasiga vasiyat majburiyati yuklatilgan taqdirda, uning vasiyat 
majburiyatini bajarish vazifasi o'ziga o'tgan meros qiymatining majburiy 
ulush miqdoridan ortiq bo'lgan qismi chegaralanadi.
Zimmasiga vasiyat majburiyati yuklatilgan voris merosdan voz 
kechib, uni qabul qilib olmagan taqdirda, vasiyat majburiyatini bajarish 
uning ulushini olgan boshqa merosxo'rlarga o'tadi.
Vasiyat qoldiruvchi uy-joy, kvartira yoki boshqa turar joyni vasiyat 
bo'yicha meros qilib oladigan merosxo'r zimmasiga uy-joyning bir qismini 
m a’lum bir shaxsga undan umrbod foydalanish uchun berib qo'yish 
majburiyatini yuklashga haqli. Shuningdek, uy-joyning bir qismini 
ma’lum bir shaxsning oila a’zolari uchun ma’lum muddatga foydalanishga 
qoldirish to'g'risida merosxo'rlarga farmoyish berishi mumkin. Bu turar 
joyiga bo'lgan mulk huquqi boshqa shaxslarga o'tganda ham umrbod 
yoki ko'rsatilgan muddat tamom boiguncha foydalanish huquqi o'z 
kuchini yo'qotmaydi. Ammo uy-joydan umrbod foydalanish huquqini 
olgan shaxs vafot etganda, vasiyat qoldiruvchi vasiyatnomada boshqacha 
farmoyish bermagan bo'lsa, vasiyat majburiyati yuzasidan huquq 
oluvchining umrbod foydalanish huquqi uning merosxo'rlariga yoki boshqa 
oila a’zolariga o'tmaydi.
Vasiyat majburiyati quyidagi hollarda bajarilmaydi:
a) vasiyat majburiyati yuzasidan huquq oluvchi shaxs meros ochilgunga 
qadar vafot etsa;
b) vasiyat majburiyati yuzasidan huquq oluvchi vasiyatnoma bo'yicha 
merosxo'r meros ochilgandan keyin, ammo vasiyat majburiyatini qabul 
qilib olishga ulgamiasdan, vafot etgan taqdirda.
Zimmasiga vasiyat majburiyati yuklatilgan merosxo'r vafot etgan 
taqdirda, vasiyat majburiyatini bajarish uning ulushini olgan boshqa 
merosxo'rlarga o'tadi, shu jumladan taqdim etish huquqi bo'yicha 
m erosxo'r bo'lgan shaxslarga ham. Boshqa merosxo'rlar bo'lmagan 
taqdirda, sudning hal qiluv qarori bilan mol-mulk egasiz deb topilsa, 
vasiyat majburiyatini bajarish meros mulk o'tgan davlat yoki fuqaroning 
o'zini o'zi boshqarish organlariga o'tadi. Vasiyat majburiyati yuzasidan 
huquq oluvchi meros meros qoldiruvchining qarzlarni to'lashda ishtirok 
etish huquqiga ega. Ammo bu majburiyatni o'z zimmasiga olishga majbur 
degan so'z emas. Vasiyat majburiyati yuzasidan huquq oluvchi vasiyat 
majburiyatidan voz kechishga haqli. Ammo qisman voz kechishga yoki

---

izohlar va shartlar qo'yib voz kechishga, shuningdek, boshqa shaxslarning 
foydasiga voz kechishga yo‘l qo'yilmaydi.
Demak, meros qoldiruvchi tomonidan vasiyatnomada ko'rsatilgan 
vasiyat majburiyati yuzasidan huquq oluvchi shaxsning o'zigina bu 
huquqdan foydalanadi. U vafot etgan taqdirda, bu huquq uning vorislariga 
o'tmaydi.
Majburiyat yuklash. Vasiyat qoldiruvchi vasiyat bo'yicha merosxo'r 
zimmasiga biron bir harakatni bajarish yoki bajarishdan o'zini tiyish 
majburiyatini yuklab, bu majburiyatni bajarish kreditor sifatida talab 
qilish huquqini hech kimga bermasligi, xuddi shu kabi umumfoydali 
maqsadni amalga oshirish uchun vasiyatnomani ijro etuvchining zimmasiga 
ma’lum majburiyat yuklashi mumkin. Bu majburiyatni bajarish uchun 
meros qoldiruvchi tomonidan mol-mulkning bir qismi ajratilishi ham 
mumkin.
Bunday mulkiy xususiyatga ega bo'lgan xatti-harakatlami sodir 
etishdan iborat m ajburiyatga nisbatan ham vasiyat m ajburiyati 
to'g'risidagi qoidalar qo'llaniladi.
Vasiyat majburiyatidan farqli o'laroq, majburiyat yuklashda vasiyat 
qoldiruvchi merosxo'rlar zimmasiga mulkiy yoki nomulkiy xarakterdagi 
harakatlarni bajarishni yuklaydi. Merosxo'r zimmasiga yuklatilgan bunday 
harakatning bajarilishini umumfoydali maqsadni amalga oshirish bo'yicha 
m anfaatdor b o'lg a n davlat va jam oat tashkilotlari, shuningdek, 
prokuratura organlari ham vasiyatnomani ijro etuvchidan vasiyat 
qoldiruvchining topshirig'ini to'g'ri bajarish uchun majburiyat talab 
qilishlari mumkin. Agar vasiyat qoldiruvchi tomonidan qo'yilgan 
umufoydali maqsadni amalga oshirish uchun imkoniyat bo'lmasa, u vaqtda 
mulk boshqa shunga yaqin umumfoydali maqsadga sarf etilishi mumkin.
Vasiyat bo'yicha yuklatilgan majburiyatni bajarish zimmasida bo'lgan 
voris vafot etib qolgan taqdirda, umumfoydali harakatlarni bajarish 
meros olgan boshqa merosxo'rlar zimmasiga tushadi.
Meros qoldiruvchining xohish-irodasini amalga oshirishga qasddan 
to'sqinlik qilgan, merosxo'rlarga qarshi g'ayriqonuniy harakatlar sodir 
qilib, shu orqali o'ziga vasiyat majburiyati yuzasidan huquq olishga 
imkon yaratgan, shuningdek, meros qoldiruvchini ko'rsatish, zo'rlik 
ishlatish yoki tovlamachilik yo'li bilan vasiyat majburiyati bo'yicha 
huquqni vasiyatnomaga kiritishga erishgan shaxslar vasiyat majburiyati 
yuzasidan huquq olishdan mahrum etilishi mumkin.
Bu huquq ayni bir paytning o'zida ham merosxo'r, ham vasiyat 
majburiyatini qabul qilib oluvchi hisoblangan shaxslarning merosdan

---

voz kechish huquqiga bog‘liq boimaydi. Agar vasiyat majburiyatini 
qabul qilib oluvchi shaxs undan voz kechgan bo'lsa, zimmasiga vasiyat 
majburiyati yuklatilgan voris bu majburiyatni bajarishdan ozod qilinadi.
Umumfoydali maqsad uchun biror-bir harakatni amalga oshirish 
majburiyatini nazarda tutgan vorisga berilgan meros qoldiruvchining 
maxsus vasiyat farmoyishi majburiyat yuklash hisoblanadi.
Majburiyatni yuklash vasiyat majburiyatidan farq qiladi. Majburiyatni 
yuklash ham xuddi vasiyat majburiyati singari ma’lum majburiyatni 
merosxo'rning hissasi hisobiga bajarilishi nazarda tutiladi. Ammo vasiyat 
majburiyatida vasiyat bo'yicha ma’lum bir merosxo'r foydasiga meros 
mulkdan ajratishni nazarda tutsa, majburiyat yuklash mulkiy yoki 
nomulkiy xarakterda bo'lishi bilan umumfoydali maqsadni amalga 
oshirishga qaratilgan harakat kimga nisbatan qilinishi lozimligi 
ko'rsatilmaydi. Vaholanki, vasiyat majburiyati bo'yicha huquq oluvchi 
shaxs belgilab qo'yiladi.
Demak, vasiyat majburiyati faqat mulkiy xarakterga ega bo'lib, 
majburiyat yuklash esa, ham mulkiy, ham nomulkiy xarakterga ega 
bo'lishi mumkin.
Majburiyat yuklashda yuklangan majburiyatning bajarilishini talab 
qilish huquqi davlat tashkilotlarining mansabdor shaxslariga, prokuratura 
organlariga, vasiyatni bajaruvchiga va boshqa vorislarga berilgan bo'ladi.
Majburiyatni yuklash mulkiy xarakterga ega bo'lgan xatti-harakatlar 
sodir etishdan iborat hollarda, FKning 1132-moddasi 4-5- va 10-qismlarida 
nazarda tutilgan qoidalarga amal qilinadi.
Agar FK qoidalariga muvofiq majburiyatni bajarish zimmasida 
bo'lgan m erosxo'rlar tegishi lozim bo'lgan meros ulushi boshqa 
merosxo'rlarga o'tsa, majburiyatni bajarish bekor bo'ladi.

---