Z. Mamadiyarov, A. Norov, O‘. Haydarov

5.5. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan aktiv 
operatsiyalari va ularni turkumlanishi 
Tijorat banklari faoliyatining pirovard maqsadi daromad 
topishdir. Xalqaro amaliyotda banklarning daromad topish uchun 
faoliyati aktiv operatsiyalar deb nomlanadi. Tijorat banklarining 
o‘zlik va yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo‘sh turgan 
pul mablag‘larini jalb etilgan mablag‘laridan o‘z nomidan ma’lum 
daromad topish uchun foydalanishdagi faoliyati aktiv operatsiya-
lardir. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari juda xilma-xildir, 
lekin xalqaro amaliyotda aktiv operatsiyalar quyidagi asosiy turlarga 
ajratiladi: 
- yuridik va jismoniy shaxslarga turli muddatlarga, turli 
maqsadlarga hamda turli shartlar asosida kreditlar berish; 
- bank mijozlariga turli vositachilik xizmatlarini ko‘rsatish; 
- davlat va boshqa yuridik shaxslarning qimmatli qog‘ozlariga 
o‘z nomidan va o‘z hisobidan investitsiya qilish; 
- lizing operatsiyalarini amalga oshirish; 
- investitsiya loyihalarini amalga oshirish; 
- «repo» operatsiyalarini amalga oshirish; 
- valyuta dilingi operatsiyalarini amalga oshirish; 
- mijozlarga boshqa turdagi an’anaviy va noan’aviy bank 
xizmatlarini ko‘rsatish. 
Amalda tijorat banklarining investitsiyalariga – bank aktivining 
so‘ndirilish muddati bir yildan ortiq bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarga 
qo‘shimcha daromad olish uchun yo‘naltirilishi hisoblanadi.
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklarining investitsiya faoli-
yati jarayoni srategiyasida ikki xil srategiya ajratiladi: 

---

124 
- passiv strategiya 
- aktiv strategiya 
Tijorat banki investitsiya faoliyati olib borishning passiv 
srategiyasida, asosan, kutish, ya’ni qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bir 
maromda va doimiy ravishda daromad olishda ularning bozordagi 
o‘rtacha darajadagi daromadga yaqin darajada foydalanadi. Passiv 
srategiyani olib borishda banklar ikki xil usuldan foydalanishlari 
mumkin; 
- «zinapoya» usuli; 
- «shtanga» usuli; 
Tijorat banki birinchi usuldan foydalanganda o‘zi tomonidan 
aniqlangan investitsiya muddati asosida qimmatli qog‘ozlarni turli 
muddati bo‘yicha sotib oladi va ularni investitsiya portfeli tarkibida 
bir tekis joylashtiradi. Passiv strategiyani «shtanga» usulida tijorat 
banki investitsiyaga yo‘naltirilayotgan mablag‘larning asosiy 
qismini investitsiya portfelining likvidligini ta’minlaydigan juda 
qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlarga va ma’lum qismini yuqori 
foyda beradigan uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlarga sarflaydi.
Tijorat banklarning qimmatli qog‘ozlar bilan agressiv siyosati 
asosida qimmatli qog‘ozlarning fond bozorida kursi va foiz 
stavkasining tebranishidan imkoni boricha ko‘p daromad olish 
yotadi. Lekin shuni ta’kidlash lozimki, bunday agressiv siyosatni 
faqatgina katta miqdordagi investitsiya portfeliga ega bo‘lgan 
moliyaviy barqaror yirik banklar olib borishi mumkin. Qimmatli 
qog‘ozlar bilan agressiv siyosat oqilona va muvaffaqiyatli olib 
borish uchun esa bank tegishli analitik imkoniyatga ega bo‘lishi 
lozim.