|
4-chizma
Moliya bozorining tarkibiy tuzilishi
Moliya bozorlari – bu, pul oqimlarini mulk egalaridan qarz
oluvchilarga qarata yo‘naltira oladigan bozor institutlarining
yig‘indisidir.
Moliya bozorlari ko‘p turdagi xilma-xil “kanallardan” iborat
bo‘lib, ushbu kanallar orqali pul mablag‘lari egalaridan qarz
oluvchilarga oqib o‘tadi. Ushbu kanallar asosan 2 guruxga
bo‘linadi, ya’ni:
1. To‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish kanallari. Ushbu kanallar
bo‘yicha pul mablag‘lari bevosita pul egalaridan qarz oluvchilarga
Moliya bozori
Sarmoyalar bozori
Pul bozori
Valyuta bozori
Kredit resurslari
(Ssuda)
Qimmatli qog’ozlar
bozori
Banklararo
bozor
Aksiyalar
bozori
Korporativ
obligatsiyalar
bozori
Davlat qisqa
muddatli
obligatsiyalar
Veksel
bozori
Depozit
sertifikatlar
bozori
111
oqib o‘tadi. Mazkur to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirishning o‘zini
2 (ikki) kichik guruhga bo‘lish mumkin, ya’ni:
a) kapitalni moliyalashtirish. Ushbu har qanday ko‘rinishdagi
kelishuvdan iborat bo‘lib, unga asosan investitsiya qilish niyati
bo‘lgan pul mablag‘ining egasiga firmaning mulkida ulush
ishtirokiga ega bo‘lish huquqi evaziga, uning pul mablaglarini
oladi. Bunga yaqqol misol bo‘lib, korporatsiya tomonidan oddiy
aksiyalarni sotilishi hisoblanadi.
Oddiy aksiya – bu, korporatsiya mulkidagi ulushga egalik
to‘g‘risidagi sertifikatdir hamda o‘z egasiga korporatsiya
tomonidan olingan foydaning bir qismiga davogarlik qilish
huqiqini beradi;
b) qarz (zayom) olish orqali moliyalashtirish (debt finance) -
ushbu toifaga xar qanday kelishuv kirib, unga asosan firma
investitsiyalarni amalga oshirish maqsadida pul mablag‘larini
qarzga, ularni kelishilgan foizlari bilan kelgusida so‘ndirish
buyicha majburiyatni o‘z zimmasiga oladi. Ushbu xolatda kreditor
shaxs, aksiyadagiga o‘xshash firma mulkidagi ulush ishtiroki
xuquqiga ega bo‘lmaydi. Bunga, koorporatsiyalar tomonidan
obligatsiyalar sotilishini misol sifatida keltirish mumkin.
2. Moliyalashtirishning kanallari. Egri kanallar orqali moli-
yalashtirishda oila xo‘jaliklaridan firmalarga oqib o‘tayotgan pul
mablag‘lari maxsus institutlar orqali oqib o‘tadi. Bunday
institutlarga banklar, o‘zaro fondlar, sug‘urta kompaniyalari
kiradi. Ushbu turdagi tashkilotlar – moliyaviy vositachilar deb
ataladi.
Moliyaviy bozordagi pul sarmoyalari birinchi bor qarashda
stixiyali asosda taqsimlanilayotgandek tuyuladi, ammo ushbu
tushuncha yuzakidir. Ushbu bozordagi pul sarmoyalarning
taqsimoti va qayta taqsimoti, jamiyatdagi o‘zgarishlarga o‘ta
sezgir va ta’sirchan mexanizm bo‘lmish talab va taklif mexanizmi
orqali amalga oshadi.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida moliyaviy vositachilar sifatida
maydonga odatda brokerlar va dilerlar chiqadi.
Broker – qimmatli qog‘ozlar bozorining professional ishtirok-
112
chisi bo‘lib, brokerlik faoliyati bilan shug‘ullanadi. Ya’ni, ushbu
davlatda qimmatli qog‘ozlar muomalasini tartibga soluvchi
qonunlarga muvofiq, ishonch bildirilgan shaxs yoki komissioner
sifatida qimmatli qog‘ozlar bilan fuqarolik-huquqiy shartnoma-
larini, topshiriq-shartnomasi yoki komissiya hamda ishonch
asosida amalga oshirilgan operatsiyalar brokerlik faoliyatiga
kiradi.
Brokerlar sifatida bozorda jismoniy va yuridik shaxslar
harakat qilishi mumkin. Fond bozoridagi professional brokerlik
faoliyati maxsus tartibda olinadigan litsenziya asosida amalga
oshiriladi.
Diler – bu, qimmatli qog‘ozlar bozorining professional
ishtirokchisi bo‘lib (yuridik yoki jismoniy shaxs, u dilerlik
faoliyatini amalga oshiradi. Ya’ni, “qimmatli qog‘ozlar bozori
haqida”gi qonunga muvofiq, ommaviy ravishda muayyan
qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotib olish baholarini e’lon qilgan
holda ularni o‘z nomidan va o‘z mablag‘i hisobiga sotib olish
hamda sotish, shu bilan birgalikda dilerlik faoliyatini amalga
oshiruvchi shaxs tomonidan e’lon qilingan baholar asosida
qimmatli qog‘ozlarni sotib olish yoki sotish bilan bog‘liq
shartnomalarni amalga oshiruvchi shaxs.
Ushbu faoliyat o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
- egalari tomonidan mazkur boshqaruvchi kompaniyaga beril-
gan qimmatli qog‘ozlarni boshqarish;
- qimmatli qog‘ozlarga foydali joylashtirish uchun mo‘ljal-
langan mijozlar pul mablag‘larini boshqarish;
- kompaniyalar tomonidan qimmatli qog‘ozlar bozoridagi
faoliyat borasida olingan qimmatli qog‘ozlar va pul mablag‘larni
boshqarish.
Moliyaviy bozorda, moliyaviy tovarlar sotiladi va sotib
olinadi.
Ularni ishlab chiqaruvchi shaxslar esa, asosan, pul sarmoyala-
riga muxtoj bo‘lgan yoki pul sarmoyalarini sotib olmokchi bo‘lgan
shaxslardir.
Moliyaviy tovar boshqa oddiy tovarlardan tubdan farq qiladi.
113
Birinchidan, moliyaviy tovarlar tovar sifatida, albatta,
ist’emolchini hamda ishlab chikaruvchi shaxsning ma’lum bir
extiyojini qondiradi. Masalan, moliyaviy tovarni sotib oluvchi
shaxsning vaqtincha bo‘sh bo‘lgan pul sarmoyalarini muxofazali,
samarali va unga zarur bo‘lgan muddatga joylashtirish ehtiyojini.
Ikkinchidan, moliyaviy tovarning sotuvchisini esa pul
sarmoyalariga bo‘lgan vaqtincha ehtiyojini, o‘ziga xos shartlar va
muddatlar asosida. Uchinchidan, boshqa tovarlar ularni ishlab
chikaruvchi shaxslarga shu zahoti iqtisodiy samara keltirmaydi.
Ushbu samara olingunga qadar ma’lum bir vaqt o‘tadi. Mazkur
vaqtning katta yoki kichikligi texnologik jarayon, taqsimot va
muomala jarayonlaridagi vaqtga bevosita bog‘likdir. Bulardan
moliyaviy tovarlar tubdan farq qilib, o‘z ishlab chiqaruvchilariga
samarani shu zahoti keltiradi.
Bozorga moliyaviy tovarlarni chiqarayotgan shaxslarni jahon
amaliyotida “emitent” deb atashadi. Moliyaviy tovarlarni sotib
olaetgan shaxslarni esa “investor” deb atashadi. Moliyaviy
tovarning bozordagi oldi-sotdisida bevosita ishtirok etadigan
hamda sotuvchi va sotib oluvchining topshirig‘ini bajaradigan
shaxslar esa moliyaviy vositachilardir.
Moliyaviy vositachilar, ixtisoslashgan moliyaviy tashkilotlar
yoki jismoniy shaxslardir. Jahon amaliyotida moliyaviy bozorda
quyidagi moliyaviy vositachilar mavjud: Investitsiya firmalari
(banklari), Broker firmalari (kontoralari), Investitsiya fondlari,
Sug‘urta kompaniyalari va Pensiya fondlari. Jismoniy shaxslar esa
brokerlar yoki dilerlar sifatida mavjuddirlar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
