|
UO‘K: 336.5(07)
KBK 65.262.1
Taqrizchilar:
J.Isakov – i.f.d., prof.,
H.Otamurodov- i.f.n., dotsent.,
M.Rustamov – i.f.n., (PhD).
ISBN 978-9943-7423-2-1
©
«Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021.
3
1-MAVZU: KIRISH (BANK ISHI VA MOLIYA ASOSLARI
FANINING ASOSIY VAZIFALARI,
PREDMETI VA OBYEKTI)
Reja:
1.1. Banklarning paydo bo‘lish sabablari.
1.2.
Banklarning mohiyati va uning namoyon bo‘lish shakllari.
1.3.
Fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan o‘zaro aloqadorligi.
Tayanch iboralar: qiymat, mahsulot, tovar, ekvivalent, munosa-
bat, xususiyatlar.
1.1. Banklarning paydo bo‘lish sabablari
Pul – mahsulot, tovarlarni ishlab chiqarish va xaridorlarga
kerakli vaqt, miqdor va sifatda ma’lum shartlarda ayirboshlashni
tashkil etish va boshqarish maqsadida vujudga keldi va xizmat
qilmoqda.
Fanning predmeti – pulning paydo bo‘lish sabablari, pul shakl-
lari va turlarining evolyutsiyasi, uning mohiyati va uning namoyon
bo‘lish shakllari, funksiyalari, qiymat shakllarining evolyusiyasi.
Qiymatning shakllari, boshqa iqtisodiy kategoriyalardan ajralib
turuvchi o‘ziga xos xususiyatlari hamda kredit pullari va ularning
turlarini chuqurroq o‘rgatadi.
Shuningdek, pul to‘g‘risidagi nazariyalar, uning shakllari, uning
yuzaga kelish shart-sharoitlari, nazariyalarni yaratgan olimlarni fikr
va g‘oyalari, kamchiliklari haqida o‘rganadi.
Pul aylanmasi va uning tarkibi, naqd va naqdsiz pullar, ularni
aylanish tamoyillari, shakllari haqida gap boradi. Shuning bilan
birga, pul muomalasini tashkil qilish va pul massasi, pul muomalasi
qonunlari, pul agregatlari, muomala uchun zarur bo‘lgan pul
miqdorini aniqlash uslublari, pul muomalasi qonunlarining buzilishi
hamda uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari yoritilgan.
Pul tizimi tushunchasi, shakllari va elementlari, O‘zbekiston
Respublikasi pul tizimining rivojlanish bosqichlarini o‘rganadi. Pul
islohotlarini amalga oshirishning zarurligi, ularni amalga oshirish
shart-sharoitlari, pul islohotlarini amalga oshirish usullari keng
4
yoritilgan.
Inflyatsiya va uning turlari, yuzaga kelish sabablari, ijtimoiy
va iqtisodiy oqibatlari, inflyatsiya to‘g‘risida nazariyalar hamda
pulning barqarorligini ta’minlash yo‘llari yoritilgan.
Shuning bilan birga, kreditning zarurligi, mohiyati va
funksiyalari, tamoyillari, xarakterli belgilari, xususiyatli tomonlari
yoritilgan. Kreditning iqtisodiy barqarorlikdagi o‘rni ochib
berilgan.
Kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlarining yuzaga
kelish sabablari. Kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlari,
shakllari va turkumlanishi, kreditning bahosi va unga ta’sir
qiluvchi omillar yoritib berilgan.
Shuning bilan birga, banklarning kelib chiqishi va bank tizimi,
Markaziy bank va uning funksiyalari, ularning aktiv va passiv
operatsiyalari, ularning mustaqilligi keng yoritib berilgan.
Tijorat banklari va ularning bajaradigan funksiyalari, ularni
tashkil etish va iqtisodiyotni rivojidagi o‘rni yoritilgan. Shuning
bilan birga nobank kredit tashkilotlari, zarurligi va ularning turlari,
vazifalar ularni tartibga solish masalalari hamda kredit tizimi,
elementlari va uning barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar ochib
berilgan.
Uzoq qadimdan ishlab chiqarishning va tovar munosabatlarini
rivojlanishi natijasida pul yuzaga chiqa boshlagan. Bizning fikri-
mizcha, pulning yuzaga chiqishiga bevosita quyidagi omillar ta’sir
ko‘rsatgan:
1. Jamiyatda mehnat taqsimotini hamda mahsulotlar almashuvini
yuzaga chiqishi;
2. Natural xo‘jalikdan asta-sekin tovarlarni ishlab chiqarish va
ularni ayirboshlashga o‘ta boshlashi;
3. Tovar mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi va mol-mulk
jihatidan mustaqil mulkdorlarning shakllanib borishi;
4. Ayirboshlash jarayonida ekvivalentligi (moslik) yuzaga
chiqishi va unga rioya etila borishligi.
Insoniyat rivojlanishining ilk davrlarida insonlar jamoa bo‘lib
yashaganlar va ular o‘zlarining natural xo‘jaligini yuritganlar.
5
Natural xo‘jalik sharoitida pul bo‘lmagan, chunki unga hech
qanday talab va ehtiyoj bo‘lmagan. Natural xo‘jalikda mahsulot
ishlab chiqarilgan, tovar emas. Chunki ushbu xo‘jalikda
mahsulotlar o‘z ehtiyojlarini qondirishga sarflangan. Faqatgina
ehtiyojdan ortib qolgan mahsulot tasodifiy tarzda boshqa natural
xo‘jalikdagi ortiqcha mahsulotga ayirboshlangan, xolos.
Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning ajrab
chiqishi tufayli ularda endi mahsulot bilan bir vaqtda tovar ishlab
chiqarish paydo bo‘ldi. Ushbu ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida
o‘zlaridagi yetishtirilgan ortiqcha mahsulotlarni o‘zlarining ehtiyo-
jini qondirish maqsadida boshqa mahsulotlarga doimiy ravishda
ayirboshlashga kuchli ehtiyoj yuzaga chiqdi. Ishlab chiqaruvchilar
tomonidan o‘z ehtiyojini qondirish uchun emas, balki uni
ayriboshlash maqsadida yetishtirgan mahsuloti tovarga aylandi.
Umumiy ekvivalentga o‘tishning zaruriyati shundan iboratki,
jamiyatda ishlab chiqarish taraqqiyotining ma’lum bosqichida
bozorda tovarlar ayirboshlashi muntazam hodisaga, iqtisodiy hayot-
ning muhim omiliga aylangan. Jamiyat a’zolari tovarlar ayirbosh-
lashsiz yashay olmay qolgan va har bir ishlab chiqaruvchi mehnati
mahsuliga umumiy o‘lchov birligi zarur bo‘lib qolgan, faqatgina
umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi tovargina barcha mahsulotlar
uchun o‘lchov vositasiga aylangan. Bundan ma’lum bir tovar
egasi, o‘zining shaxsiy iste’moli uchun zarur bo‘lgan boshqa bir
tovarni olish maqsadida u dastlab o‘zi yetishtirgan tovarni bozorda
umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi tovarga ayirboshlagan.
Ishlab chiqarishning kengayib borishi, tovar munosabatlarini
rivojlanishi natijasida bozor pul rolini o’ynovchi metallarga
quyidagi talablarni qo‘yadi:
-
metallning tabiatda kamyobligi;
-
metallning bir tarkibliligi;
-
kerakli miqdorda olishning qiyinligi;
-
qiymatni yo‘qotmasdan, yoki juda kam miqdorda yo‘qotish
asosida bo‘linishi (maydalanishi);
-
ixchamligi va yengilligi;
-
uzoq muddat davomida zanglamasdan saqlanishi.
6
Biz yuqorida ta’kidlab o‘tgan talablarga aynan kumush hamda
undan ko‘p miqdorda oltin to‘la javob bergan. Ushbu talablarga
javob bergan kumush ham uni ko‘p miqdorda hamda kam xarajat
bilan qazib olinishi va qayta ishlanishi sababli u oltinga bas kela
olmagan.
Shunday qilib pulning rivojlanish bosqichida butun dunyo
bo‘yicha umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi pul sifatida oltin tan
olingan va bozorda u yakka hukmronga aylangan. Shu asosda
butun dunyo bo‘yicha xalqaro hisob-kitoblarda yagona to‘lov
vositasi bo‘lib oltin hisoblangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
