Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

 
O‘rta asrlardagi etnik-madaniy jarayonlar. “O‘zbek” atamasi 
O‘rta Osiyo xalqlarining etnik shakllanishida bu hududga ko‘chib 
kelgan turli elat va qabilalar ham ma’lum ma’noda ishtirok etganlar. 

---

46 
Yuyechjilar, xioniylar, kidariylar, eftaliylar shular jumlasidandir. O‘rta 
Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi Sirdaryoning o‘rta havzasida aniq 
antropologik tip bo‘lib shakllangan davrda bu hududlarda ”Qovunchi 
madaniyati” shakllanadi. So‘nggi arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra 
milodiy II-III asrlardan boshlab Farg‘ona vodiysi, Samarqand hududlari, 
IV-V asrda esa Buxoro vohasi, Qashqadaryo va Surxon vohalarida 
Qovunchi madaniyatining ta’siri seziladi. 
IV asrning oxirlaridan boshlab, O‘rta Osiyoda yirik turkiy etnoslar 
xioniylar va eftaliylarning o‘troqlashuv jarayonlari kuchayadi. V-VI 
asrlarga kelib, eftaliylar va xioniylarning asosiy qismi turg‘un hayotga 
o‘tadilar. Bu qabilalar o‘troq hayot kechirib an’anaviy chorvachilik bilan 
bir vaqtda dehqonchilik bilan shug‘ullanganliklari haqida yozma va 
arxeologik manbalar ma’lumotlar beradi. 
VI asrning o‘rtalaridan boshlab O‘rta Osiyoda eftaliylar va Turkiy 
xoqonlik o‘rtasida kurash boshlanadi. Tarixiy manbalardan bizga 
ma’lumki, VI asrning o‘rtalarida Oltoyda, Janubiy Sibir, Yettisuv, Sharqiy 
Turkistondagi bir necha qabilalar birlashuvi natijasida yirik Turkiy 
xoqonlik tashkil topadi. Qisqa vaqt ichida xoqonlik kuchayib, O‘rta 
Osiyoning katta qismini bosib oladi. Turkiy xoqonlik davrida (VI-VIII 
asrlar) Toshkent vohasi, Zarafshon, Qashqardaryo vohalari, Surxondaryo 
va Farg‘ona vodiylari Xorazm hududlariga turkiyzabon guruhlarning kirib 
kelishi yanada kuchaydi va ularning ko‘pchiligi bu hududlarda 
turg‘unlashib qoldi. 
VIII asr boshlarida arablar Movarounnahr va Xorazm hududlariga 
bostirib kirgan vaqtlarda bu hududlarda o‘troq va yarim o‘troq 
turkiyzabon aholi, so‘g‘diylar, toxarlar, chochliklar va Xorazmning tub 
yerli aholisi bosqinchilarga qarshi tinimsiz kurash olib borgan 
bo‘lishlariga qaramay siyosiy parokandalik tufayli ular zulmi ostiga tushib 
qoladilar. 
Ma’lumki, VIII asrning 2-yarmidan turkiy qarluq qabilalari kuchaya 
boshlaydilar. IX asrning o‘rtalariga kelib Yettisuv, Chimkent viloyati, 
Toshkent vohasi, Farg‘onaning shimoliy qismlarini o‘z ichiga olgan 
Qarluq davlati tashkil topadi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning e’tirof 
etilishlaricha, o‘zbek elatining shakllanishida Qarluq davlatining 
ahamiyati katta bo‘ladi. X asr o‘rtalaridan boshlab bu davlat tarixiy 
manbalarda Qoraxoniylar davlati nomi bilan tilga olinadi. 
Yozma manbalarning ma’lumot berishicha (“Hudud al-olam”), IX-
X asrlar qarluqlar egallab turgan hududlarda 20 dan oshiq shahar, ko‘plab 
qishloqlar bo‘lgan. Qarluqlar ko‘p sonli, nufuzli “xalq“ bo‘lib, bir qismi 

---

47 
chorvachilik bilan shug‘ullangan. Qarluqlar yashagan hududlarda yirik 
etnoslar-chig‘illar, 
yag‘molar, xalachlar ham yashagan bo‘lib, 
tadqiqotchilarning fikricha, ular bir-biriga qon-qarindosh bo‘lib turkiy 
tilda so‘zlashganlar. 
XI asrning birinchi o‘n yilligidayoq Janubiy hududlarning to Balx 
viloyatigacha bo‘lgan yerlari dastlab qoraxoniy turkiylar, so‘ng esa 
g‘aznaviylar qo‘liga o‘tdi. Buning natijasida navbatdagi katta turkiy 
qatlam So‘g‘diyona, Xorazm va Toxariston yerlariga kirib boradi. 
Qoraxoniylar davrida Movaraunnahrning barcha hududlarida turkiy 
qatlamlar mavjud edi. 
Qoraxoniylar davlatida qarluq-chig‘il turkiy til lahjasi keng tarqaldi. 
Keyinchalik shu til asosida adabiy turkiy til yuzaga kelib, uni Mahmud 
Qoshg‘ariy “eng ochiq va ravon til” deb atagan. Turkiy tilda IX-XII asrlar 
mobaynida bir qator asarlar yozilgan bo‘lib, Ahmad Yugnakiyning (775-
869) “Hibatul haqoyiq“ (Haqiqatlar tuhfasi) dostoni, Yusuf Xos Xojibning 
(XI asr), “Qutadg‘u bilik” (Saodatga yo‘llovchi bilim) asari, Ahmad 
Yassaviyning 
(1041-1167) 
“Hikmatlar”i hamda “O‘g‘uznoma”, 
“Alpomish”, “Go‘rug‘li” kabi dostonlar shular jumlasidandir. 
Movarounnahr va Xurosonning forsiy-dariy tilda so‘zlashuvchi 
aholisi X asrdan boshlab o‘zini “tozik” ya’ni “tojik” deb yurita 
boshlaydilar. Somoniylar va Qoraxoniylar (IX asr o‘rtalaridan-1213 
yilgacha)dan keyin hukumronlik qilgan keyingi sulolalar, G‘aznaviylar 
(997-1187), Saljuqiylar (1040-1147), Xorazmshoh-anushtegeniylar (1097-
1231)ning barchasi turkiy qavmga tegishli bo‘lib, o‘z vaqtida nafaqat 
O‘rta Osiyo, balki O‘rta Sharqda ham hukmronlik mavqeyiga ega 
bo‘lganlar. Mug‘ullar istilosi garchi aholi boshiga nihoyatda og‘ir 
kulfatlar va yo‘qotishlar olib kelgan bo‘lsada, tadqiqotchilar fikricha, 
o‘zbek xalqi etnogenezi va irqiga deyarli ta’siri bo‘lmadi. 
“O‘zbek” etnonomining kelib chiqishi haqida qisqacha fikr 
yuritadigan bo‘lsak, bu etnonimning kelib chiqishini ayrim guruh 
tadqiqotchilar Oltin O‘rda xoni O‘zbekxonning (1312-1341) nomi bilan 
bog‘laydilar. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa bu fikrni inkor etadilar 
va “o‘zbek” nomi O‘zbekxongacha Oq O‘rda mintaqasida, uning G‘arbiy 
Sibir va Qozog‘iston qismida yashagan turkiy qabilalariga mansub (xon 
nomi qabilalar nomidan olingan bo‘lishi mumkin), degan fikrni ilgari 
suradilar. Ayrim tadqiqotchilar esa “o‘zbek” atamasini “o‘zi bek”, 
“erkin”, “mustaqil” so‘zidan kelib chiqib XII-XIV asrlarda xalqimizga 
nisbatan ishlatila boshlagan deb hisoblaydilar. 

---

48 
O‘zbek etnonimi kelib chiqishi davriga qarab o‘zbek, turkman, 
qozoq, qoraqalpoq xalqlarini aniq bir vaqtda paydo bo‘lgan deb aytib 
bo‘lmaydi. Bu xalqlar ming yillar davomida hozirgi yashayotgan 
mintaqalarida yashaganlar. Lekin u paytda hali hozirgi nomi bilan atalgan 
emas va bu nomlari bilan aytilmagan. Ular umumiy nom bilan “turkiy” 
deb yoki bo‘lmasa, o‘z qabilalari nomlari bilan atalganlar. 
Tarixning qadimgi davrlarida aholi ko‘p hollarda o‘zlari yashagan 
joy nomi bilan atalgan bo‘lib, o‘rta asrlarga kelib bu nomlar o‘zgaradi. 
Xususan, 
Dashti 
Qipchoq 
hududlarida 
yashagan 
turkiy 
aholi 
Movarounnahr yerlariga kelib, bu yerda yashayotgan o‘troq aholi bilan 
uyg‘unlashib ketgan va aholini nomi “o‘zbek” deb atalgan. O‘rta asrlar 
tarixiy adabiyotlarida ham bu nom “o‘zbek”, “o‘zbeklar” sifatida tilga 
olinadi. Ammo shu narsa aniqki, Dashti Qipchoq hududlaridan kelgan 
turkiy qabilalar mahalliy aholi etnogeneziga, urf-odat va an’analariga 
sezilarli darajada ta’sir etmadilar. Aksincha, ular orasiga singib ketib 
yuqori darajadagi madaniyat ta’sirida bo‘ldilar. 
Tadqiqotchi A.Ibrohimovning yozishicha, o‘zbek xalqi asosan ikki 
etnik qatlamdan tashkil topgan. Birinchi qatlam Turon-Turkiston 
hududlarida shakllangan. Ikkinchi qatlam esa Volga (Itil) daryo 
bo‘ylaridan tortib, to Xorazmning shimoli, Sirdaryoning o‘rta va quyi 
oqimlarigacha bo‘lgan hududlarda shakllangan. Bu makon o‘tmishda turli 
nomlar, chunonchi Dashti Qipchoq, Oltin O‘rda, o‘zbek viloyati, o‘zbek 
mamlakati, o‘zbek ulusi deb atalgan. Xalqimizning bu qatlamini shartli 
ravishda shimoliy qatlam deb atash mumkin. 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, o‘zbek xalqining asosini hozirgi 
O‘zbekiston hududlarida bir necha ming yillar davomida yashab kelgan 
mahalliy saklar, massagetlar, so‘g‘diylar, baxtarlar, xorazmiylar, 
qang‘lilar, dovonliklar, chochliklar tashkil etgan. Kelgindi aholi mahalliy 
aholiga qisman ta’sir etsada, uning genetikasini tubdan o‘zgartira 
olmagan.