Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

3-mavzu. O‘zbek xalqining etnik shakllanishi.
1

 
Etnogenez va uni o‘rganish masalalari 
 
Hozirgi 
kunga 
kelib, 
Respublikamizda 
milliy-ma’naviy 
qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish, milliy mafkura g‘oyalarini 
fuqorolarimiz ongiga yanada chuqurroq singdirish va yanada teran 
anglatish kuchayib, O‘zbekiston xalqlarining o‘z o‘tmish va kelib 
chiqishiga qiziqishi ortib bormoqda. Xususan, o‘zbek xalqining etnik 
tarixi, uning xalq sifatida shakillanishi masalalari dolzarb ekanligi 
yurtboshimiz I.A.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q“ asarida 
(1998) har tomonlama asoslab berildi. Bu yo‘nalishda tarixchilarimiz 
oldiga yechimi hayotiy zarur bo‘lgan vazifalar qo‘yildi. Jumladan, 
yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Movaraunnahr sarhadlariga uzoq tariximiz 
davomida ne-ne bosqinchilar kirib kelmagan, ko‘p yillar, balki, asrlar 
davomida yutrimizda ne-ne o‘zga sulolalar hukmronlik qilmagan deysiz... 
Erondan Ahmoniylar, Yunonistondan Aleksandr keldi, Arabistondan 
Qutayba, Mug‘ulistondan Chingizxon keldi, rus istilochilari keldi. Lekin 
xalq qoldiku?..., ana shunday har tomonlama mudhish, chetdan qaraganda 
xalqimiz, uning madaniyati, milliy tafakkuri, urf-odatlari, turmush tarzi, 
hech bir mubolag‘asiz aytish mumkinki, nasl-nasabi yo‘q bo‘lib ketishi 
kerak bo‘lgan sharoitda baribir, qator yo‘qotishlar bilan bo‘lsa ham, 
millatimiz o‘zligini saqlab qololdimi, yo yo‘qmi? Olimlarimiz ana shu 
savolga javob bersinlar”. 
Etnogenez yoki birorta xalqning kelib chiqish tarixi masalalari tarix 
fanining yutuqlari bilan chambarchas bog‘liqligi ko‘pchilik tadqiqotchilar 
tomonidan e’tirof etilgani ma’lum. Ammo, tarix fanining boshqa 
yo‘nalishlariga (arxeologiya, etnografiya, antropoliya va bosh.) nisbatan 
o‘zbek xalqi etnogenezi hamon jiddiy tadqiqotlar talab etadi. Etnogenez 
va etnik tarix masalalari tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bu 
yo‘nalishdagi ayrim kuzatishlarni yunon, xitoy, rim, arab, eroniy va turkiy 
1
Ushbu mavzuni tayyorlashda K.SH.Shoniyozovning yangi chop etilgan ma’lumotlaridan foydalanildi. 

---

38 
tillarda yozilgan qadimgi hamda o‘rta asr mualliflari va sayyohlari 
asarlarida uchratish mumkin. Ular o‘z asarlarida xalqlarning tashqi 
qiyofasidagi umumiylik, ba’zi urf-odatlarning yaqinligi va tillarning 
o‘xshashligini ta’kidlaganlar. Ammo ular bu jarayonlarning asl 
sabablarini ochib bera olmaganlar. XIX-XX asr boshlarida olib borilgan 
tadqiqotlar nisbatan samarali bo‘lishiga qaramay, bu tadqiqotlar ham 
xalqlarning etnik kelib chiqishi, madaniyati va tillaridagi o‘xshashlik 
sabablari va mohiyatini to‘la ochib bera olmadi. 
So‘nggi 20-25 yil ichida Respublikamiz hududlarida olib borilgan 
arxeologik, 
antropologik 
va 
etnografik 
tadqiqotlar 
natijalarini 
umumlashtirgan antropolog olim T.Q. Xo‘jayov har bir xalqning 
etnogenezini o‘rganishda quyidagi tamoyillarga asosiy e’tibor berishni 
taklif etadi: 
1) biror xalqning kelib chiqishi tarixi ko‘p qirralik jarayon bo‘lib, u 
o‘z ichiga shu xalqning madaniyati va ijtimoiy tuzilmasi, uning biologik 
xususiyatlari, o‘zining jamiyatda tutgan o‘rnini tushunish, tili va o‘zligini 
tanishni qamrab oladi; 
2) etnogenez masalasiga bir tomonlama qarab, uni soddalashtirish 
bilan chegaralanib qolmasdan, shu xalqning kelib chiqish tarixida ma’lum 
ahamiyat kasb etgan barcha tarkibiy qismlar ham e’tiborga olinishi shart; 
3) etnogenez murakkab va uzoq davom etgan jarayon. Binobarin, bu 
jarayonni bosqichma-bosqich tiklash maqsadga muvofiqdir. 
Shuningdek, A.A. Asqarov o‘zbek xalqi etnogeneziga bag‘ishlangan 
so‘nggi yillardagi (2002-y.) ishlaridan birida har bir xalq etnogenezi va 
etnik tarixini o‘rganishda quyidagi nazariy va ilmiy metodologik 
tamoyillarga amal qilish talab etilishini ta’kidlaydi: 
-
birinchidan, etnogenez va etnik tarixni o‘rganishda tadqiqotchi 
birinchi navbatda o‘rgananyotgan xalq etnogenezisi qachondan 
boshlanganligini aniqlab olmog‘i kerak. Chunki etnos faqat 
kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo 
bo‘ladi. Etnogenezning boshlang‘ich nuqtasi esa etnosning 
qadim zamonlarda yashagan «ajdodlariga» borib taqaladi. Bu 
jarayon mil.avv. II ming yillik oxirlarida yuz berdi. 
-
Ikkinchidan, etnos bu biologik hosila emas, balki ijtimoiy 
hodisadir. U kishilik taraqqiyoti ma’lum bir bosqichining 
hosilasidir. Etnos o‘zining shakllanish jarayonida bir xil 
sabablarga ko‘ra uning tarkibiga yangidan-yangi etnik qatlamlar 
qo‘shilib boradi. Yer yuzining barcha xalqlari kelib chiqishi 
jihatidan ko‘p etnik qatlamlidir. Darhaqiqat, o‘zbek xalqi 

---

39 
etnogenezining ilk bosqichlaridan, to xalq sifatida shakllanib 
bo‘lguniga qadar uning asosiy tarkibini tashkil etgan mahalliy 
(avtoxton) 
so‘g‘du-xorazmiy 
va 
qadimgi 
turkiyzabon 
qatlamlardan tashqari o‘ziga turli davrda har xil miqdorda 
mahalliy va tevarak atroflardan kelib qo‘shilgan etnik guruhlarni 
singdirib yubordi.
-
Uchinchidan, har bir xalqning etnik tarixini o‘rganish, etnik 
birlikning shakllanish jarayonini ilk bosqichidan boshlashni 
taqozo etadi. Chunki etnik birlikning paydo bo‘lishi, rivojlanishi 
va uning etnosga aylanishi juda qadim-qadimgi zamonlardan 
boshlanib hozirgi kungacha davom etayotgan butun bir tarixiy 
jarayondir. 
-
To‘rtinchidan, har bir xalqning etnik tarixi bilan shug‘ullanganda 
nafaqat etnik birlikning boshlang‘ich jarayonini, balki uning 
keyingi davrlarini, unga xos muhim etnik belgi va alomatlarni 
aniqlab, o‘rganib borish talab etiladi.
-
Beshinchidan, etnogenetik jarayonni o‘rganishda masalaga har 
tomonlama yondoshish, ya’ni etnogenezga aloqador fan 
yutuqlaridan foydalanish muammo yechimiga obyektiv ilmiylik 
bag‘ishlaydi. 
Etnogenez 
muammolarini 
hal 
etishda 
foydalanilayotgan 
birlamchi 
manbalarning 
nisbati 
va 
xususiyatini bilish muhimdir. Bu manbalar antropologiya, 
arxeologiya, etnografiya, yozma yodgorliklar, tilshunoslik, 
epigrafika va boshqalardir. 
Yuqoridagi tamoyillarga to‘la rioya qilingan holdagina, ayrim xalq 
etnogeneziga oid muammolarni ilmiy nuqtai nazardan mukammal va har 
tomonlama ochib berish imkoniyati paydo bo‘ladi. Ammo O‘rta Osiyoda, 
xususan O‘zbekiston hududlarida qadimgi davrlardan sodir bo‘lib 
kelayotgan etnik jarayonlarni har tomonlama yoritishdan avval ayrim 
fanlar sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarni oxiriga yetkazish bilan undan 
boshqa soha mutaxassislari ham foydalanishi mumkin bo‘lgan darajasiga 
chiqarish maqsadga muvofiqdir. So‘nggi yillardagi arxeologik izlanishlar 
qadimgi aholining moddiy va ma’naviy madaniyati, uning turmush tarzi, 
uy-ro‘zg‘or ashyolari, an’anaviy xo‘jaligi va boshqalar haqida muhim 
ma’lumotlar olish imkonini berdi. Bu jarayon esa yangi antropologik 
ma’lumotlar to‘plash va ularni tahlil etishga asos bo‘ldi. 
Etnogenez jarayoni turli xalqlarning ajdodlari tarixidan boshlanadi. 
O‘zbek xalqi ajdodlarining tarixi juda katta tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. 
Uzoq tarixiy taraqqiyot yo‘lida ajdodlarimiz murakkab etnogenez 

---

40 
jarayonlarini boshdan kechirganlar. Bu jarayonlar antropologik qiyofalar, 
qabilalar, xalqlar va elatlarning aralashib ketishi, madaniy an’analarning 
qo‘shilib yangi asosda rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. 
Tarixiy adabiyotlardan bizga ma’lumki, fanning ko‘pgina 
tarmoqlariga, jumladan, xalqlar haqidagi fanga bundan 2-2,5 ming yil 
ilgari qadimgi Yunonistonda asos solingan. Shuning uchun ham 
zamonaviy fanda yunon tilidan olingan so‘zlar ko‘p uchraydi. Bunday 
so‘zlarni xalqlar haqidagi fanlarda ham uchratish mumkin. Qadimgi 
yunonlarda “xalq“ tushunchasini ifodalovchi bir necha so‘zlar bo‘lgan. 
Shulardan biri “demos” bo‘lib, bu so‘z orqali aholining asosiy qismi 
tushunilgan (mas. “demokratiya”-”xalq hokimiyati”, “demografiya”- 
”xalqlarni ta’riflash” va boshq.). Shunday so‘zlardan yana biri “etnos” 
bo‘lib, aynan tarjimasi “xalq“ demakdir. Etnografik tadqiqotlar 
natijalariga ko‘ra, har qanday etnos o‘z shakllanishining dastlabki 
pallasida bir-biri bilan iqtisodiy jihatdan o‘zaro bog‘liq odamlar 
jamoasidan iborat bo‘ladi. 
Ayrim etnoslarni bir-biridan farqlovchi muhim belgilaridan biri bu 
madaniy xususiyatlardir. Bu xususiyatlarni har bir xalq o‘z tarixiy-
madaniy rivojlanish jarayonida o‘zlashtiradi va avloddan avlodga 
qoldiradi. Fanda bu jarayon “etnik an’analar” deyiladi. Bunday an’analar 
har bir xalqning ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy geografik shart-sharoitlari 
bilan bog‘liq bo‘lgan u yoki bu tarixiy davrlarda shakllanadi. Etnosni 
qisqacha qilib, uyushgan til-madaniy jamoasi deyish mumkin. Ilmiy 
adabiyotlarda “etnik jamoa” degan so‘z ham ko‘p ishlatiladi. Faqatgina 
alohida xalqlarni emas, balki ularning kelib chiqishida qarindoshchiligi 
bo‘lgan guruhlarni ham etnik jamoa deb atash mumkin. 
Tadqiqotchilarning fikricha, qarindosh-urug‘chilik etnik jamoalari 
asta-sekinlik bilan urug‘ jamoalariga aylanib boradi. Urug‘-birga yashab, 
hamkorlikda mehnat qilgan qarindoshlar uyushmasi bo‘lib, ma’lum 
xalqlarning etnik shakllanishidagi dastlabki bosqichlardan biri sifatida 
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.