|
Abdulla Qodiriy
(1894-1938) o`zining noyob iste’dodi, jasorati bilan
xalqimiz madaniyati, adabiyoti tarixida yorqin iz qoldirdi, ko`p asrlik
milliy adabiyotimiz rivojida tub burilish yasagan, yangi bosqichni boshlab
bergan romanlar yaratdi. Adib “O`tgan kunlar”, “Mehrobdan chayon”
asarlari bilan o`zbek romanchiligiga asos soldi.
“O`tgan kunlar” romani bilan o`zbek adabiyotida yangi davr
boshlandi. Roman qahramonlari qismati ifodasi orqali adib jamiyat hayoti,
364
axloqini, rus bosqini arafasidagi xalqning ahvoli, kayfiyatini teran tadqiq
qiladi. Buyuk tarixga, qudratli davlatchilik, madaniy, ma’naviy
an’analarga ega Turkiston o`lkasining tanazulliga yuz tutish, rus
imperiyasining mustamlakasiga aylanish sabablarini ochib beradi.
Qodiriyning asarlari XX asrning ko`plab balo-ofatlariga, qora bulutli
kunlariga duch keldi va ulardan eson-omon chiqdi. Bu o`lmas asarlar
o`zbek adabiyoti osmonida quyoshdek porlab, odamlar vujudini,
qalblarini charog‘on etmoqda.
Cho`lpon
(1897-1938)-ko`p qirrali iste’dod sohibi edi. Cho`lpon
ehtirosli va yoniq asarlari bilan o`zbek xalqining milliy ongini
uyg‘otishda, uning yangicha ma’naviyatini shakllantirishda katta xizmat
qildi.
20-yillarda Cho`lpon bolsheviklar olib borgan siyosatga nisbatan
muxolifatga o`tgani va bu qarashlarini yashirmay, she’rlarida oshkora
kuylagani tufayli, uni millatchiga chiqarib qo`ydilar. Qo`yilgan
aybnomalarini isbotlash uchun asosiy dalil sifatida “Buzilgan o`lkaga”
she’rini keltirdilar. Chindan ham bu she’rda sovet voqeligini madh etish
yo`q. Bu tom ma’noda vatanparvarlik tuyg‘usi bilan sug‘orilgan she’r.
She’rda ulug‘ o`lka boshiga tushgan fojealar, haqsizliklarga,
adolatsizlikka qarshi, ona yurtning erki va ozodligi uchun kurashga
undovchi misralar bor.
Adibning “Kecha va kunduz” romanida Turkistonning zulmga,
jaholatga, adolatsizlik va haqsizlikka to`la hayotini ochib bergan.
Turkistonning tuganmas dardlarini, jarohatlarini anglash va anglatish,
uni birlikka, erkka, mustaqillikka chorlash va bu yo`ldagi fidoyilik har
uch adib ijodining mushtarak jihatini tashkil qiladi.
Hamza
o`z she’rlarida faqat ma’rifatga chaqirish bilan cheklanmaydi,
u qadimiy Turkistonning siyosiy-ijtimoiy ahvolini o`ylaydi, muxtoriyat
g‘oyalarini ulug‘laydi. Masalan, uning “Turkiston muxtoriyatiga” degan
she’rida “islom davlati”ni bir sanjoq ostida birlashishga chaqiradi, “arab,
turk, qobil, hindiston” kabi xalqlardan tashkil topgan “islom millatini
ahillikka, ittifoq bo`lib ish yuritishga” undaydi.
Mustabid tuzum yillari respublikamizda adabiyot bilan bir qatorda,
milliy san’at ham rivojlandi. 1918 yilda Hamza Farg‘onada “O`lka
Sayyor” siyosiy truppasini tashkil etdi. M.Qori - Yoqubov,
Y.Egamberdiyev, H.Islomov, M.Kuznetsovalar shu teatr qaldirg‘ochlari
bo`ldilar. O`sha yili Mannon Uyg‘ur Toshkentda “Turon” jamiyati
qoshida teatr tuzdi. Bu guruh keyinchalik O`lka Davlat namuna teatriga
aylandi. Teatrning birinchi aktyorlari-Abror Hidoyatov, Muzaffar
365
Muhamedov, Obid Jalilov, Fatxulla Umarov, Sayfi Olimov, Ma’suma
Qorieva, Bosit Qoriev, Ziyo Saidlardir. Mannon Uyg‘ur vatanparvarlik va
ma’rifatparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan Fitrat, G‘ulom Zafariy,
Cho`lpon, Qodiriy, ozarbayjon dramaturgi Husayn Jovid asarlarini
sahnalashtirdi.
Shu yillarda Qori ¨qubov tomonidan birinchi bo`lib o`zbek xalq
musiqa ansambli tashkil etildi. 1926-yilda esa yuzaga kelgan birinchi
o`zbek davlat konsert etnografik ansambliga atoqli o`zbek xonanda,
aktyor, sozandalari jalb etilib, 1929-yilda uning zaminida Samarqandda
O`zbek davlat musiqali teatri tashkil topdi. Aynan o`sha davrlarda atoqli
o`zbek ijrochilari chet el gastrollarida bo`lishgan: Tamaraxonim va Qori
¨qubovlar Parij va Berlin(1925)da katta muvaffaqiyat qozonishgan. 1936
yilda O`zbek davlat filarmoniyasining tashkil etilishi ijrochilik san’atini
ma’lum darajada tizimlanishiga asos bo`ldi. O`zbek xalq cholg‘u
asboblari orkestri, ashula va raqs ansambllari, xor kapellasi, simfonik
orkestr uning tarkibida ish boshladi.
Oktabr to`ntarishidan so`ng, respublikamizda bir qancha ilmiy va
o`quv muassalari tashkil etildi. Xususan, 1918 yilda tashkil etilgan
Turkiston Xalq Universiteti qoshida bir qancha ilmiy-tadqiqot institutlari
faoliyat ko`rsata boshladilar. Tuproqshunoslik va geobotanika, biologiya,
zoologiya, pedagogika va psixologiya, fizika-matematika, ekologiya
ilmiy-tadqiqot institutlari shular jumlasidandir.
Shuningdek, respublikada 20-yillar oxiri-30 yillar boshida Tropik
tibbiyot instituti, Tibbiy parazitologiya va gelmintologiya ilmiy-tadqiqot
instituti, Suv xo`jaligi tajriba-tadqiqot instituti va boshqa ilmiy
muassasalar tashkil qilindi.
30-yillarda respublikamiz hamda mintaqada ilm-fan ravnaqiga
munosib hissa qo`shgan mahallliy millatga mansub olimlar yetishib
chiqdilar.
Ular:
T.Qori-Niyoziy,
T.Sarimsoqov,
S.Sirojiddinov,
O.Sodiqov, N.Dolimov, T.Zohidov, U.Oripov, S.Umarov va boshqalardir.
Ilmiy-tadqiqot muassasalari tarmog‘i va ilmiy kadrlar sonining jadal
o`sishi, olimlar oldiga yangi vazifalarning qo`yilishi, ilmiy-tadqiqot
ishlariga rahbarlik qilish va ularni muvofiqlashtirib turish ishlarini
takomillashtirishni taqozo qildi. 1932 yilda Fan qo`mitasi ta’sis etilib,
1940 yilda uning negizida Ittifoq FA O`zbekiston filiali (O`zFAN) tuzildi.
Shu davrdan O`zFAN O`zbekistonning ilmiy-tadqiqot markaziga aylandi.
Uning tarkibiga geologiya, botanika, kimyo, suv xo`jaligi muammolari,
tarix, til va adabiyot institutlari; tuproqshunoslik, zoologiya, fizika va
366
matematika sektorlari; Toshkent astronomiya observatoriyasi; iqtisodiy
tadqiqotlar va kartografiya byurosi kiritildi.
1943-yilda O`zFAN asosida O`zbekiston Fanlar Akademiyasi
(O`zFA) tashkil etildi, uning birinchi prezidenti etib akademik
Toshmuhammad Niyozovich Qori-Niyoziy saylandi.
O`zbek matematika atamashunosligi asoschisi, taniqli matematik
Toshmuhammad
Qori
Niyoziy
zamonaviy
o`zbek
matematik
tafakkurining shakllanishi va rivojiga bebaho hissa qo`shgan olimdir.
Uning Beruniy mukofotiga sazovor bo`lgan uch jildlik “Asosiy matematik
analiz kursi” nomli asarining ilmiy qimmati oliy matematikadan birinchi
o`zbek tilidagi original qo`llanma ekanligidadir. O`zbekiston xalqlarining
madaniy hayoti tarixiga oid ilmiy ishlar, o`zbek matematika va
astronomiya ilmlari tarixi, xususan, Ulug‘bekning astronomiya maktabiga
oid asarlai ham Qori Niyoziy qalamiga mansubdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
