Uygur, qaqauz, quzey

2. Qumuqların yazılı ədəbiyyatı
Son dövrlərdə qumuq tarixini araşdıranlar qürurla Xəzər 
hövzəsində, Qafqazda, Ön Asiyada mövcud olan mədəniyyətin 
böyük bir hissəsinin onların ulu babaları - protoqumuqlar 
tərəfindən yaradıldığını yazırlar 
(Kadıradjuyev K., 1992:5)
Qumuqlar qədim keçmişləri ilə qürur duysalar da, uzun illər 
yazılı ədəbiyyatlarının tarixini XIX yüzildə yaşamış Yırçı Ka- 
zakla başlamışlar. Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra bu ideoloji 
təsirlər də aradan qalxmağa başladı. Hələlik qumuqlar ədəbiy- 
yatlarını zəngin folklorları və XV yüzildə yaşamış Ummu 
Kamal (Nuri) ilə başlayırlar. Həxtərxan şəhərində oxumuş, xa- 
nı öldürdüyünə görə özü də öldürülmüş Amanxoru (1670- 
1706), şeirlərində zalımları, haqsızlığı, xanları və murzaları 
tənqid etdiyinə görə gözləri kor edilmiş Sayit Koçxurlunu 
(1767-1812), igidliyi tərənnüm edən, yurdu uğrunda savaşan 
cəsur insanları öyən Mirza Qaluqlunu (1696-1742) da qumuq 
ədəbiyyatına daxil edirlər 
(Mehran Aziz, 2008:13)
Bugünki Dağıstan Respublikasının ərazisi uzun illər ya tam, 
ya da qismən Şirvan bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil oldu- 
ğundan burada yetişən alim və şairlər də bugünki Azərbay- 
canla sıx bağlı olmuşlar.

---

A.K.Abdulatipov isə orta yüzillər qumuq ədəbiyyatından 
bəhs edən kitabında məşhur „Dərbəndnamə“ tarixi xronologi- 
yasının müəllifı XVI-XVII yüzillərdə yaşamış Muxammat Ava- 
bi Ağdaşini qumuq nəsrinin banilərindən saydığı kimi XVII 
yüzildə yaşamış tarkovlu Əli Bağdadini (Bağdat Əli), Əliqulu 
xan Valeh Dağıstanini (1712-1756), endireyli Taşav Xacini 
(ölümü 1841), yaxsaylı Yusup Yaxsavini (Qılıcev), endreyli 
İdris Əfəndini (ölümü 1878), Maqomat Kazanbiyevi (1865- 
1926) də qumuq ədəbiyyatına daxil edir 
(Abdulatipov, A.K.,)
Əslində Endirey kəndində vəfat etmiş Muxammat Avabi 
Ağdaşi də yuxarıda adı ondan sonra çəkilənlər də qumuq olsalar 
da ana dillərində yazıb-yaratmamışlar. Mədrəsələrdə dərs deyən 
bu elm adamları əsasən ərəb və fars dillərində yazıb yaratmışlar.
Türkiyəli araşdırıçı Çetin Pekacar qumuq yazılı ədəbiyyatını 
üç dövrə bölür. XIX yüzilə qədər olan dövrü Müştərək dönəm, 
XIX yüzildən 1917-ci ilədək olan dövrü Ekim (Oktyabr) dev- 
rimi öncesi dönem, üçüncü dövrü isə Ekim devrimi dönemi 
(XX yüzilin başlarından günümüzədək olan dövr) adlandırır.