Uygur, qaqauz, quzey

2.1. Qumuq yazılı ədəbi dilinin formalaşmasında və ədə-
biyyatının inkişafında Yaxsay və Töben (Aşağı) Qazanış
kəndlərinin rolıı
Yaxsay yaxın yüzillərdə Dağıstanın ən inkişaf etmiş inzibati 
mərkəzlərindən biri olmuşdur. Buradakı mədrəsədə dövrünün 
savadlı din bilginləri çalışmışlar. Onlarda təhsil və tərbiyə 
alanların bir çoxu sonralar Doğuda məşhurlaşmışlar.
Şair Seyid Əzim Şirvani də bu mədrəsədə oxumuşdur. 1835- 
ci il iyulun 10-da Şamaxıda anadan olan Seyid Əzim 7 yaşında 
atasını itirir. Anası Gülsüm xanım övladlarını da götürüb Yax- 
sayda qazi-dini qaydalar üzrə hakim işləyən atası Molla Hü- 
seynin yanına gedir 
(Köçərli Firudin, 1981:30, 2-ci cild.)
Molla Hüseyn Seyid Əzimin fərasətinə, hazırcavablığına, 
diribaşlığına görə onu əzizləyir və təhsilini davam etdirməsinə 
yardımçı olur. 10 ilə yaxın Yaxsayda yaşayan Seyid Əzim 
1853-cü ildə anası Gülsüm xanımla geriyə - Şamaxıya qayıdır. 
Şair sonralar həmin günləri xatırlayaraq yazır:
Oldum ol gün ki, çardəh salə,
Düşmədim fıkri-dövləti malə.
Eylədim arifanə kəsbi-ülum,
...Oxudum nəhvü -sərfü, fiqhü üsul,
Hikmətü heyət eylədim məhsul.
(Hüseynov Sadıq, 1977:13).
Çox təəssüf ki, Seyid Əzimin və babası Molla Hüseynin ya- 
şamının Yaxsay dövrü gərəyincə öyrənilməmişdir. Mədrəsədə 
yeniyetmə Əzimə kimlər dərs deyib, kimlərlə dostluq edib, 
sonralar qumuq ziyalılarından kimlərlə ünsiyyətdə olub? Bu 
suallara cavab verən araşdırmaya hələ rast gəlməmişik. Seyid 
Əzimlə M.E.Osmanovun arasında yaş fərqi o qədər də çox de- 
yildi. Hər ikisi eyni mədrəsədə oxumuşdur. Yəqin ki, bir-birini 
tanıyırmışlar.

---

Azərbaycan qaynaqlarında Yaqsay və Aksay, Ağsay 
(Da-
ğıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959, 
ASE.