Uygur, qaqauz, quzey

2.3. Sovet dövrü qıınıııq ədəbiyyatı
Elə yazıçı və şairlər var ki, onlar Dağıstanda Sovetlərin ha- 
kimiyyəti ələ almasını görməsələr də, onların həyat və yaradı- 
cılığı Sovet ədəbiyyatının tərkibində öyrənilməlidir. Çünki 
onlar Sovet ədəbiyyatının təməl daşlarını qoyanlar, ədəbiyyatı 
siyasiləşdirənlər və bolşeviklərin mövqeyinə yaxın bir möv- 
qedə duranlar olmuşlar. Hətta uzun zamanlar onlar qatı bol- 
şevik, fanatik inqilabçı kimi tanıdılmışlar.
Bolşeviklərin tərəfıni saxlayan, Rusiyada onların hakimiyyətə 
gəlməsini alqışlayan və onların yerlərdə də hakimiyyət ələ alması 
üçün qələmlərini və ictimai-siyasi fəaliyyətlərini, bədii yaradıcı- 
lıqlarını bu yönə istiqamətləndirmiş qumuq ədibləri haqqında çox 
yazılmışdır. Lakin Rusiya işğalına qarşı duran, milli yönlü in- 
sanların və onların əsərlərinin adı belə uzun illər çəkilməmişdir. 
Elə buna görədir ki, 1917-ci il fevral inqilabından sonra qumuq 
dilində çap olunan „Müsavat“ qəzeti haqqında, bu qəzetin ətra- 
fına toplaşmış milli qüwələr haqqında geniş bilgimiz yoxdur.
Sovetlərin hakimiyyətə gəlməsindən əwələ yaşamış və bədii 
yaradıcılıqla məşğul olmuş Dadav Muhammatov (1856-1926), 
Manay Alibekov (1861-1920), Nuhay Batırmurzayev (1865-
1919) və b. şairlərin yaradıcılığında zamanədən şikayət, haqsız- 
lıqların tənqidi, kasıbların güzəranının ağırlığının təsviri olduğuna 
görə onlar Qumuq Sovet ədəbiyyatının təməlini qoyanlar kimi

---

təbliğ edilmişlər. Abdulla Muhammadov (1869-1937) isə 88 illik 
ömrünün cəmi 17 ilini Sovetlər dönəmində yaşamasına baxmaya- 
raq onun günümüzədək gəlib çatan əsərlərinin böyük əksəriyyəti 
Sovetlər dönəmində yazılanlardır. Uzun illər Yırçı Kazakın təsiri 
ilə şeirlər yazan Aybala Dadav (Dadav Muhammatov) ömrünün 
son illərində ictimai siyasi hadisələrlə səsləşən şeirlər yazdığına 
görə Sovet dövründə onu „işçi sınıfı“ şairi, qumuq türklərinin ilk 
„proletar“ şairi kimi təbliğ etməyə başlamışlar.
Keçmiş Rusiya imperiyasında baş verən dəyişikliklər qu- 
muq ədəbiyyatına da güclü təsir göstərmişdir. Sovetlərin qələ- 
bəsindən sonra ana dilində yazıb-yaradanların sayı artmış, qu- 
muqlar üçün Bakı nəşriyyatlarında kitablar, qəzet və jurnallar 
çap olunmuş, Azərbaycanın ali və orta ixtisas məktəblərində 
qumuq gənclərinin təhsil almasına şərait yaradılmışdır. Bu da 
qumuq yazılı ədəbiyyatının inkişafına təkan vermişdir. Ədə- 
biyyatda epik nümunələr çoxalmış, poemalar, hekayə, povest, 
roman və pyeslər meydana gəlmişdir.
Əslində bir dövr kimi öyrənilməli olan Sovet dövrü qumuq 
ədəbiyyatını araşdırıcılar 1950-ci illərin sonundan etibarən aşa- 
ğıdakı kimi dövrləşdiriblər:
„1 devür - İnqılapın va vatandaş davnu yıllanı adabiyatı 
(1917-20)
II devür - yiqirimançı yıllanı adabiyatı (1920-29)
III devür - otuzunçu yıllanı adabiyatı (1930-41)
IV devür - Yullu Vatan davnu yıllarını adabiyatı (1941-45)
V devür - davadan sonqhu yıllanı adabiyatı (1945-56)
VI devür - haliqi adabiyat (KPSS-ni XX sezdinden sonq 
yaratılqan adabiyat)“