Uygur, qaqauz, quzey

Nuhay Batırmurzayev 
(1865, Tersk vilayətinin Yaxsay kən- 
di-1919). Çağdaş qumuq poeziyasının və nəsrinin banilərindən 
biri sayılır. Mədrəsədə oxuyarkən ərəb dilini, islam tarixini, şə- 
riəti, Doğu ədəbiyyatını öyrənir. Gənc yaşlarından bədii yaradı- 
cılığa başlayan şair sosial ədalət uğrunda mübarizəni həyatının 
mənası sayır. „Yazıq Habibat“ (1910), „Davut blan Layla“ (Da- 
vut ilə Leyla) (1912), „Harun və Zubaydat, yaxud nəsipsiz Can- 
bike“ kimi povest və Doğu süjetləri əsasında romantik novellalar, 
hekayələr yazmaqla yanaşı, ərəbcədən „Min bir gecə“, „Canşah“ 
və „Sindibadın dəniz səyahəti“ nağıllarından parçaları qumuq 
türkcəsinə çevirmişdir. N.Batırmurzayev oğlu Zeynalabidin 
„Tanq çolpan“ (Dan ulduzu) jurnalını nəşr etməsinə yaxından kö- 
mək etmişdir. Çox təəssüf ki, bu mübariz insan, eləcə də oğlu 
Zeynalabid 1919-cu ildə Denikinçilər tərəfındən güllələnmişlər.
Zeynalabid Nuhay oğlu Batırmurzayev 
(1897, Tersk vi- 
layətinin Yaxsay kəndi-1919). Gənc yaşlarından bədii yaradı- 
cılığa başlamış, atası ilə birgə „Tanq çolpan“ jurnalını çıxar- 
mışdır. Jurnalın 1917-ci ildə 4, 5, 7, 8 saylarında „Dağıstan ta- 
rixinə bir qarab“ (Dağıstan tarixinə bir baxış), 1918-ci ildə 9 
sayında “Dağıstanda tarixi günlər“ məqalələri çap olunmuşdur.

---

Onun yaradıcılığında döyüşkən ruh hakimdir. Qumuq türk- 
lərinin milli oyanışa gec qaldıqlarını şeirində xalqına belə çat- 
dırırdı:
Tuwdu Çolpan, tang bilindi,
- Doğdu Dan ulduzu, sabah bilindi,
Boldu uyanma zaman.
- Oyanma zamanı gəldi.
Şawla aldı dünya yüzün,
- İşıq aldı dünya üzünü,
Yuxlağanımız taman.
- Yuxulamağımız yetər.
Gözüngaç, dörtyakğa qara!
- Gözünü aç, dörd yana bax!
Getdi kerwan erterek.
- Getdi karvan erkəndən.
Biz geçigip kalğanbız,
- Biz gecikib qaldıq,
Enni hozğalma gerek.
- Artıq hərəkətə geçmək gərək.
Zeynalabidin çağrı xarakterli bu şeiri „Tenlik“ təşkilatının
1990-cı ildə çap etdiyi bülletenin birinci səhifəsində də çap 
olunmuşdur. Bu bir daha onu göstərir ki, 1990-cı illərdə bolşe- 
viklərin qurmuş olduğu dövləti yıxmaq istəyənlər də fanatik 
kommunist kimi tanıdılan Z.Batırmurzayevin şeirindən istifadə 
etmişlər. Bu da onu göstərir ki, Z.Batırmurzayev bolşevik dü- 
şüncəli bir insandan çox, haqsızlığa dözməyərək ona etiraz 
edən, xalqının xoşbəxt gələcəyini arzulayan, bu yolda canından 
keçənlərdən birisi olmuşdur.
Manay Alibekov 
(1861, Tersk vilayətinin Yaxsay kəndi-
1920). Onun soyadı Alibekzadə kimi də yazılır. Manayın peşəsi 
inşaat olmuşdur. Təhsil ala bilməsə də xalq şeiri ruhunda yazdığı

---

əsərləri ona böyük uğur qazandırmışdır. „Yaxsaydakı qumuq 
qızlarının arzuları“, „Hakimlərin işləri“, „Starşina“, „Mollalar“ və 
s. şeirləri qumuq yazılı ədəbiyyatının inkişafına təkan vermişdir.
Çar məmurlarının və yerli bəylərin, varlıların xalqa etdikləri 
zülmü tənqid edən, eləcə də soydaşlarını elm öyrənməyə, maa- 
riflənməyə çağıran şeirləri Manayı sevdirmiş, Bəkir Çoban- 
zadə onu „köy ve köylü şairi“ adlandırmaqla, şeiri sadəcə sənət 
üçün deyil, xalqının dəyişilməsi, zamanla ayaqlaşmağa uyması 
üçün yazdığına görə onu təqdir etmişdir.
Şairi xalqının yaşamından bəhs edən şeirlərində olduqca 
zəngin etnoqrafik materialları var.
Mixail Kanbulatzadə onun şeirlərini toplayaraq ölümündən 
beş il sonra, yəni 1925-ci ildə Buynakskda kitab kimi çap et- 
dirmişdir.