Uygur, qaqauz, quzey

(Türkiye
dışındakı...,2002:50, 20-ci cild, Kumık xalkı..., 2002) 
və sairəni 
tarixi yırlar kimi təqdim etsələr də, xalq tərəfındən sevilə-sevilə 
oxunur və onlarca yeni-yeni əlavələr, dəyişikliklər də edilir.
Əsarət altında olan xalqların işğalçılar əleyhinə yaratdıqları 
bədii əsərlərin ifası, yazıya alınması və nəşri yasaq olsa da, 
insanlar həmişə belə əsərləri sevmiş, gizlində olsa da ifa etmiş, 
soydan-nəslə ötürərək yaşatmışlar. Nəhəng Rusiya dövlətinə 
qarşı 20 ildən artıq döyüşmüş Şeyx Şamil haqqında qumuq- 
ların yaratdıqları və yaşatdıqları “Şamil yırı” da başucalığı ilə 
söylənmiş folklor nümunələrindəndir. Yırda deyilir:
Terekleni bulay başın quvartqan,
-Ağaclar belə başını sallamış,

---

Ertenqi aççı ayaznı, tumanı,
-Sabah ertənin acı ayazı, dumanı,
Maskev bulan on seqizyıl dav etdi.
- Moskva ilə 18 il dava etdi,
Dağıstannı imam Şamil ulanı.
-Dağıstanlı imam Şamil oğlanı.
Dağıstandan Şamil taydı - sıy taydı
,
-Dağıstandan Şamil getdi-həmişəlik getdi, 
Üstübüzden töre qerqen er taydı.
- Üstümüzdən törə yürütən ər getdi.
(Türkiye dışındakı..., 2002:43, 20-ci cild).
Qumuqlar arasında İmam Şamil və onun mübarizəsi ilə bağlı 
çoxlu şeir, mahnı, rəvayətlər olsa da, onlar vaxtında toplanıb çap 
edilməmişdir. Maraqlı burasıdır ki, türk xalqlarının bir çoxunda 
nəsr şəklində olan folklor nümunələri qumuqlarda yır kimi, yəni 
mənzum söylənildiyi halda „Koroğlu“ kimi məşhur dastan nağıl 
janrında verilir. Hətta Koroğlu haqqında yır belə toplanmamışdır. 
Bu da açıq-aşkar onu göstərir ki, dastan vaxtında onu yaxşı bilən 
və söyləyən-informatorlardan toplanmamışdır. Qumuq folkloru- 
nun toplanmasına ilk başlayan M.E.Osmanov olmuşdursa, sonra- 
kı illərdə bu sahədə D.M.Şixalıyev, A.Şamsüdinov, M.Alibekov, 
S.Hacıyeva, A.Hacamatov, A.Hacıyev, K.Abukov, A.K.Abdul- 
latipov və A.M. Sultanmuratov, A.H.Hacıyev və başqaları böyük 
işlər görmüşlər. Siyasi sifarişlərin azalmasından yararlanan qu- 
muq folklorçuları son illər bir çox maraqlı nümunələr çap etdir- 
mişlər. Miflərin, ovsun mətnlərinin, müstəmləkəçilərə qarşı dö- 
yüşmüş igidlərə həsr olunmuş yırların və s. çap edilməsi dediklə- 
rimizə nümunədir. Bütün bunlar qumuq xalqının əski çağlardakı 
dünyagörüşünü ortaya qoymağa imkan verir.
İnsanları doğruluğa, ədalətə, düzlüyə, mərdliyə, sədaqətə səs- 
ləyən atalar sözləri, „beynin idmanı“ adlandırılan tapmacalar

---

(qumuqlar bu janra tapşurmalar deyir. Cavabları öz içərisində 
gizlədilən tapşurmaları qumuqlar çox vaxt yır və sarın şəklində 
söyləyir, cavabları da eyni şəkildə verilir), müdrik fıkirlər aşı- 
layan nağıllar, mərasim nəğmələri, miflər, alqışlar, qarğışlar, bir 
sözlə, folklorumuz əvəzsiz bədii nümunələr olub yazılı ədə- 
biyyatın inkişafına təkan vermişdir. Qumuq yazılı ədəbiyyatı 
uzun illər klassiklərdən ayrı salınsa da, zəngin şifahi xalq ya- 
radıcılığına dayanaraq milliliyini qoruyub saxlaya bilmişdir.