Uygur, qaqauz, quzey

(Türkiye dışındakı...,2002:45, 22-ci cild). 
Osmanlı döv- 
lətinə köçlərə dair müxtəlif qaynaqları tutuşduran Bedri Ha- 
cıoğlu bu qənaətə gəlir: “Böylece 1865-1907 yılları arasında 
yalnız Kafkas’yadan gelen göçmenlerin mevcudu 165.000-i 
buldu. Böylece 1855’den 1907’ye kadar olan dönemde Osman- 
lı topraklarına ulaşabilen kafkasyalı göçmenlerin sayısı (orta- 
lama olarak) 600.000’in üzerindedir” 
(Hacaloğlu B.,1993:73).
Bu köçlərin dəqiq rəqəmləri olmadığı kimi, köç zamanı yolda 
xəstəliklərdən ölənlərin, dənizdə batanların sayı da dəqiq bəlli de- 
yildir. Üzləşdiyi faciəyə xalq biganə qala bilməzdi. “A1 emina” (bi- 
rinci vəba), “Ekinci emina” (ikinci vəba) adlı şərqilərində 1790- 
1800, 1808-14-cü illərdə vəba xəstəliyinin yayılmasından bəhs edi- 
lir. “Hasavka”, “Bagatır oğlu Umar” (bu yırların oxunması və nəşri 
nəinki çar Rusiyasında, hətta Sovetlər Birliyi zamanı da yasaqlan- 
mışdır) şərqilərində qaraçaylıların rus əsgərlərinə qarşı dirənişləri, 
“Ullu Hoj” şərqisində isə rus kazaklarının Hoj kəndində törətdik- 
ləri vəhşiliklər təsvir olunur. “Tatarqan”, “Sarıbiy bla Karabiy”, 
“Candar”, “Zavur biy”, “Qobanldanı qöy bölek” və başqa mah- 
nılarda qaraçay-malkarlara edilən basqınlardan söz açılırsa, “Gü- 
yeldi”, “Bekmırzalar, Qaysınlar”, “Zağoştoq oğlu Çöpellev”, 
“Cansohların yırı” və s. mahnı və nəğmələrdə isə onların başqaları 
üzərinə basqınları, çapıb-talamaları, bir sözlə tərənnüm edilir.

---

Vəba kimləri aparmış, xalqı kimlərdən məhrum etmişdir? Bu 
suallara yırlarda aydın cavab verilir. Düşmənlərin yenə bilmədiyi, 
məğrur igidi vəba yenir. Onun ölümünə xalq belə təəssüflənir: 
Candetli bolsım Söyünçlanı Bekmırza,
- Cənnətlik olsun Söyünçlanı Bekmırza,
Atha rninse, atnı belin bügedi,
- Ata minsə atın beli bükülür,
Suvğa kirse, suv çabaklay cüzedi
,
- Suya girsə balıq kimi üzür,
Arkan atsa, atnı boynun üzedi,
- Örkən (kəmənd) atsa atın boynunu üzərdi,
Sadak atsa, tiyer cerin biledi,
- Ox atsa, vuracağı yeri bilərdi,
Kamçı ursa cerni carıb kiredi.
-Qamçı vursa yeri yarıb icərisinə girərdi.
Döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərən, ov etməkdə mahir igidlər 
haqqında da onlarla yır qoşulmuş və az zamanda dillər əzbəri- 
nə çevrilmişdir. Xalqın yaddaşına əbədi hakim olan, dillər əz- 
bərinə çevrilən yırlardan biri də Toxçukların Acı Murata həsr 
edilmişdir. Yırda deyilir:
Kafkaz tavladan carık gün batadı,
- Qafqaz dağlarında parlaq günəş batır,
Xurzuk özende bir tav aslan catadı,
- Xurzuk vadisində bir dağ aslanı yatır.
Atı aytılsa barğan Kobannı tohtathan,
- Adı söylənsə, Kuban çayını durduran,
Ma ol allay cigit tavlu edi.
- Bax, o belə igid dağlı idi,
Toxçukların Acı Murat Xurzuk eldə biy edi,
- Toxçukların Hacı Muratı Xurzuk elində bəy idi, 
Xurzuk özenden bir katı suvuk cel urad,

---

- Xurzuk vadisində bir şiddətli soyuq yel əsdi,
Candetleni ceti eşigi sannğa boş bolsım,
- Cənnətlərin yeddi qapısı sənə açıq olsun,
Toxçuk ulu cigit tuvğan AcıMurat.
- Toxçuk oğlu, igid doğulan Hacı Murat