Uygur, qaqauz, quzey

(Türkiye dışındakı..., 2002, 22-ci cild).
Qaraçay-malkarlar Quzey Qafqazın mərkəzi bölgəsində- 
yüksək dağlıq ərazidə məskunlaşmışlar. Qaraçaylar Kuban ça- 
yının başlanğıcındakı Xurzuk, Uçkulan, Kart Curt kəndlərində, 
oradan batıdakı Duvut, Teberdi, Morx, İsxavat, Urup, Laba 
çaylarının yuxarı axarlarındakı kəndlərdə və Mara, Cögtey, Ze- 
lençuk (İncik - Ə.Ş.) vadilərindəki kəndlərdə yaşayırlar. Mal- 
karlar isə Elbrus dağının doğusunda Basxan (Baksan, Bahsan) 
vadisindən doğuda yerləşən Çeqem, Xolam, Bızıngı və Malkar 
(Çerek) vadilərindəki ərazilərdə, Köndelen, Aksuv, Xasaniya, 
Kaşqatav, Karasuv, Gerpegey və başqa kəndlərdə yaşayırlar. 
(Türkiye dışındakı...,2002:14, 22-ci cild).
Bir sözlə, qaraçay-malkarları güneydən Böyük Qafqazın 
qarlı zirvələri alınmaz qala kimi qoruyur. Quzeydə isə onların 
məskənləri iti çaylar, dərin dərələr, dar keçidlərlə əhatə olu- 
nublar. Kəndlərin uca dağlar qoynunda yerləşməsi, gediş-gəli- 
şin çətinliyi onları uzun müddət ətraf aləmdən ayrı salmışdır. 
Onlar, bəlkə, buna görə soydaşları arasında islamı elliklə ən 
gec - XVIII yüzildə qəbul edənlərdir.
Bəzi araşdırıcılar bölgədəki kilsə qalıqlarına əsaslanaraq ya- 
zırlar ki, “Gürcü kraliçası Tamara 1207-ci ildə onları hakimiy- 
yəti altına almış və burada xristianlığı yaymış”dır. 
(Türkiye dı-
şındakı...,2002:34, 22-ci cild). 
XIV yüzilin başlarında Avropalı 
missionerlərin qıpçaqlar arasında xristianlığı yaymaq məqsədilə 
hazırladıqları “Codex Cumanicus” adlı əsərdə işlənən sözlərin 
dörddə üçünün bugünkü qaraçay-malkar dilində işlək olması da 
onların ətraf mühitdən daha çox təcrid olunduqlarını, arxaik söz- 
ləri daha çox qoruyub saxladıqlarını göstərir. Qaraçay-malkar- 
ların etnik mənşəyinə dair çoxlu fıkir və mülahizələr olsa da,

---

araşdırıcılardan İ.M. Miziyev və Kazıy T. Layran bu toplumun 
soykökündə kimmer, saka (skif, iskit) kimi prototürk tayfaları- 
nın və hunların, bulqarların, as-alanların, xəzərlərin, sabirlərin 
və qıpçaqların olması fıkrində yekdildirlər. İ.M.Miziyev şumer 
(sumer) yazıları ilə çağdaş qaraçay-malkar kəlmələrini müqa- 
yisə edərək bir çox oxşarlıqlar tapmışdır. O, araşdırmalarında bu 
nəticəyə gəlmişdir ki, qaraçay-malkarların ulu babaları - pro- 
totürklər iskit (skif) - sarmat, hun, bulqar, alan, as və s. adlarla 
tarix səhnəsinə daxil olmuşlar