Uygur, qaqauz, quzey

3. Yazılı ədəbiyyatın başlanğıcı
Zaman öz işini görür. Dünənədək qaraçay-malkar ədəbiyyatı- 
nın XX yüzildən-bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra, bir az 
cəsarətliləri XIX yüzildən başlandığını yazırdılarsa milli oyanış- 
dan sonra IX yüzildən- “Şan qızı” dastanının müəllifı sayılan 
Mikail Şamsi Baştu ilə (835-900) başladığını, Tram xan (X-XII 
yüzillər), Zurum Biyçe (13... -1396), Aqbilek Biyçe (13... -1396), 
Qoşayax Biyçe (XVI-XVI yüzillər), Qaltur Semenov (Xici) 
(1751-1851), Duda ulu Aysandır (Şıyıx Abdullax), Adraxman 
Botaşlanı və b. ilə davam etdiyini yazırlar. 
(Kaqiylanı 
N., 
2001)
Araşdırıcı Adilhan Adiloğlu yazır: “Karaçaylı Bayramuk 
Küçük Efendi ile Yusuf Haçir Efendi, malkarlı Muhammedül 
Varakinin Arap yazısı ve Karaçay-Malkar türkçesiyle yazmış 
oldukları dini manzumeler ilk edebi eserlerdir. ... Bu dönemde

---

sadece Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının babası sayılan Ka- 
zim Meçinin Arap yazısı və Karaçay-Malkar Türkçesiyle yaz- 
dığı şiirlerin yayımlandığı bilinmektedir” 
(Türkiye dışında-
kı..., 2002:224, 22-ci cild).
Son illər hazırlanan ədəbi topluları isə Qaltur Semenov (Se- 
menlanı) (1751-1851), Küçük Bayramukov (Bayramuklanı) 
(1772-1862), Qasbot Qoçqarov (Qoçqarlanı) (1834-1940), Ka- 
zim Meçilanı (Meçiyev) (1859-1945) və b. el şairlərinin əsərlə- 
ri ilə karaçay-malkar ədəbiyyatının başlandığını yazan araşdı- 
rıcılar da vardır 
(Antaloqiya literaturı..., 2003).
3.1. 
Yazılı ədəbiyyatın yeni mərhələyə qədəm qoyması
Dağlı xalqlar, xüsusilə türklər XX yüzildəki itgilərə və sı- 
xıntılarına baxmayaraq kültürlərini qoruya bildilər və ona yeni 
çalarlar da qazandırdılar. Bu zaman folklor əsərlərində milli və 
dini hissləri təbliğ edən, qəhrəmanlıq ruhu oyadan mövzular 
arxa plana çəkilsə də lirik janrların və Sovet ideologiyasının 
təbliği ön plana çıxdı. Bir tərəfdən anonim şeirlərdən mahnılar 
yaradılırdısa, digər tərəfdən də onların keyfiyyəti fərdi impro- 
vizəçilər tərəfindən cilalanırdı. Məsələn, qaraçay-malkar mah- 
nılarından “Taukan”, “Aliyə cırı”, “Aycayaq”, “Karqış etme” 
mahnıları və Rus-Yapon savaşına həsr olunmuş mahnılar sü- 
rətlə xalq arasında yayılırdı. Eyni zamanda, həmin mahnılarla 
yanaşı, improvizəçilərin adları məşhurlaşırdı.