Uygur, qaqauz, quzey

2.3. Uşaq folkloru
İdeoloji təsirlər altında türk xalqlarının çoxunda ovsunlar, 
miflər və başqa folklor nümunələri vaxtında toplanıb çap edil- 
mədiyindən böyük bir qismi itib-batmışdır. Bütün bunlara bax- 
mayaraq, Sovetlər Birliyində rejim çökməyə başlayandan son- 
ra toplanan folklor mətnləri, keçirilən mərasimlər və bu mə- 
rasimlərdə oxunan mahnılar göstərir ki, mətnlərdə oxşarlıq 
çoxdur. Bunları sanamalarda (təkərləmə), cırlarda və başqa 
uşaq folkloru nümunələrində də görmək olar. Məs.:
Bara, bara, cün tabdım,-
Gedə, gedə yun tapdım,
Cün içinde tarak tapdım,
-Yun içində daraq tapdım,
Tarağı ammğa berdm
,-Darağı nənəyə verdim,

---

Ammağmanna bappu berdi-
Nənə mənə əppək verdi, 
Bappunu itge berdim
, -Əppəyi itə verdim,
İt manna küçük berdi-
İt mənə küçük verdi,
Küçükrıü koyçuğa berdim
,- Küçüyü çobana verdim, 
Koyçuk manna kozu berdi -
Çoban mənə quzu verdi.
(Türkiye dışındakı..., 2002:209, 22-ci cild).
Uşaq folklorunun ən maraqlı janrlarından biri də tapma- 
calardır. Tapmaca yalnız zehni inkişaf etdirməklə qalmır, həm 
də uşaqların biliyini artırır, yaddaşını itiləyir, hazırcavablığım 
yüksəldir. Tapmaca deyənin cavabı verilməyəndə qarşı tərəf 
əvəzini ödəməlidir. Bu ödənc adətən maddi deyil, mənəvi olur. 
Azərbaycanda tapmacanın cavabını tapmayanı tapmaca deyən 
rəmzi olaraq satmaq hüququ qazanır. Qaraçay-malkarlar isə 
tapmacanın cavabını tapmayan şəxs tapmadığı hər bir cavab 
üçün rəmzi olaraq bir kənd verməlidir. Tapmaca deyildiyi 
məclisdə bir kənd iki dəfə verilə bilməz. Bu gələnək də uşaq- 
ların coğrafi biliklərinin artmasına, xalqının yaşadığı kəndləri 
yaxşı-yaxşı tanımasına səbəb olur. Bu qaydanın bizim kəndlər- 
də də yaşadığını uşaqlıqda Göyçədə görmüşdüm.
Qaraçay-malkarlar tapmacaya “comak” və ya “elber” deyirlər. 
Bu da “el verdi” - “kənd verdi” sözünün qısaldılmış formasıdır. 
Bu janrın inkişafında XVIII yüzildə yaşamış Matçı Aliyin və
XIX yüzildə yaşamış Appiy Xasanın xidmətləri böyük olmuşdur.
Mahmud Kaşğari “balu-balu” adlı bir şeir formasından söz 
açır. Qaraçay-malkarlarda isə uşağı əzizləyərkən oxunan nəğ- 
mələrə “bellav” (beşik nəğməsi) deyirlər. Bu da xalq arasında 
geniş yayılmışdır.
2.4. Nəğmələr
Qaraçay-malkarlarda sevgi nəğmələrinə süymeklik cır, yəni 
sevgi şeirləri deyirlər. Bunlar qısa və uzun, bəzən də süjetli ola

---

bilir. Xalq arasında “Aycayak”, “Aktamak” və “Kemishan” ki- 
mi sevgi nəğmələri daha geniş yayılmışdır. Dillər əzbəri olmuş 
“Aktamak” nəğməsi İsmayıl Unuh ulu Semenlə İja sülaləsin- 
dən olan Aktamak Yaqup qızının (əsil adı Anisat) sevgisindən 
danışır. Nəğməni yaradan tarixi şəxsiyyət, nəğmənin qəhrəma- 
nı el şairi İsmayıl Semendir (1891-1981). Ufuk Tavkul yazır 
ki, “Şarkı oldukca uzun olup iki min dördlükten fazladır”.
Bizim bayatılarla eyni olan şeir şəklinə qaraçay-malkarlar 
“iynar” deyirlər. Ağıları isə “küv-küy”, “sıyıt”, “sarın” adlan- 
dırırlar. “Qaralav”, “Kanamat”, “Aybıçe ilə Ramazan” və “Za- 
riyat” kimi süjetli ağılar günümüzədək gəlib çatmışdır. Bizcə, 
Azərbaycanda bu cür ağılar, mərsiyə və növhələr içərisində 
əridiyindən günümüzdə belə nümunələrlə rastlaşmırıq.
Xalq arasında çox oxunan nəğmələrdən biri məzmununa görə 
fərqlənir. Burada kimlərsə tənqid, hətta təhqir də edilir. “Çam 
cır” dedikləri bu həcvlərin çoxu el şairi Kalay ulu Appanındır.