Uygur, qaqauz, quzey

2.1. Folklorda Tanrıçılıq inancının izləri
Qaraçay-malkar folklorunda tanrılarla bağlı poetik nümunələrə 
daha çox rast gəlinir. Mərasim nəğmələrində Teyri (Tanrı), Çop- 
pa, Eliya, Şibila, Totur Ozay və b. adlar tez-tez çəkilir. Dolay, 
Erirey, İnay, Apsatı, Biynöger adlı cırlar ən qədim nümunələr sa- 
yılır (İranda türklərin toplum yaşayış mərkəzi olan Savə böl-

---

gəsində bugün də şeirə yır, şairə yırçı deyirlər). Dolay tanrısı ilə 
bağlı nəğmələr qaraçaylar arasında bu gün də yaşayır. Azərbay- 
canda isə Dolay tanrısı haqqında nəğmə ilkin mənasını itirərək, 
məzmununu dəyişərək xalq mahnısına çevrilmişdir. Onu da xatır- 
ladaq ki, qaraçaylarda şərəfınə nəğmələr oxunan Debet və Ana- 
xatır tanrılarının adını Azərbaycanın qərbində çaylara vermişlər.
Qaraçaylar Ayterek və Cannız Terek tanrılarını təmsil edən 
ağaclara, malkarlar Ravbaziy tanrısına, Çeqem vadisindəki To- 
tur tanrısı şərəfınə Totur adlandırılan daşa sitayiş edirlər. Al- 
taylar və Sibirdə yaşayan bəzi türk xalqları şamançılığa ina- 
nırlar. Bütpərəstliyi heç vaxt qəbul etməmişlər. Onlarda ağaca, 
daşa inam bu gün də yaşamaqdadır. Eləcə də, islamı çoxdan 
qəbul etmiş türklərin əksəriyyətində də bu inanclar yaşayır. Bu 
da onu göstərir ki, qaraçay-malkarlar şamançılıq dönəmindəki 
inanclarını və həmin dövrə aid müxtəlif bərəkət tanrılarının ad- 
larını yırlarında qoruyub saxlamışlar. Belə ki, yağ-ayran almaq 
üçün nehrə çalxarkən Dolayın, xırmanda taxıl döyərkən Erire- 
yin, yun darayıb, əyirib və toxuyarkən İnayın şərəfınə cırlar (yır- 
lar) söyləyər, məhsullarının bərəkətli olmasını istəyərdilər.
Zaman keçdikcə bu mərasimlər və inanclar islamlaşmağa 
başlayır. İslamlaşmanın izlərini qaracay-malkarlarda da görmək 
olar. Ovun uğurlu olması üçün Apsatın qızı Baydimat (Patimat)
- Fatimatın şərəfınə mərasimlər keçirirlər. Buradan Baydimatın 
Fatimaya çevrilməyə doğru getdiyinin şahidi oluruq. Belə ki, 
Fatimə Məhəmməd (ə.s.) peyğəmbərin qızı - dördüncü xəlifə 
Əlinin arvadıdır. Azərbaycanda müqəddəs sayılan, şərəfınə qur- 
ban kəsilən daş və qayaların əksəriyyəti islamın dördüncü xəli- 
fəsi Əlinin adı və atı Düldülün ayaq izləri ilə bağlıdır.
Qaraçay-malkarların ov tanrısı Apsatın qızı Baydimat-Fatima- 
tın igid ovçunu arxasınca yalçın qayanın zirvəsinə çıxarmasından, 
oradan düşə bilməyəcəyini görən igidin özünü qayadan atıb öl-

---

dürməsindən bəhs edən “Biynöger,, dastanı çox məşhurdur. Araş- 
dırıcıların fıkrincə, bu dastan 12-13-cü yüzillərdə yaradılmışdır.