Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

 
7.2.7. Ўраб олувчи (чегаралавчи) иншоотларни гидравлик ҳисоби 
Тўсувчи дамбалар билан қайирлар торайганда улар орасидаги сув сатҳи 
(ҳисобий сарф ўтганда) бироз 
Z
қийматга кўтарилади. Бунинг оқибатида 
ўзаннинг юқори жойлашган участкасида 1-2 димланиш эгрилиги ва пастда 
жойлашганда эса 3 - 4 пасайиш эгрилиги пайдо бўлади (7.19 - расм). Шундай 
қилиб ўраб олиш гидравлик ҳисоби буйича димланиш қиймати 
Z
(берилган сув 
сарфи ва кенглиги бўйича) аниқланади. 
Дамбалар орасидаги 
B
кенгликни ҳар хил вариантларни таққослаш 
асосида техник-иқтисодий ҳисоблар бўйича аниқланади. Ўзгарувчан ўзанли 
дарёларда 
B
кенглик дарё кенглиги ва қайир зонасидан кичик бўлмаслиги 
керак, чунки бу чегарада у ўзгарувчан бўлади.
Дастлабки ҳисобларда димланиш қиймати 
Z
ни проф. Б.Н. Кандиба 
тавсия этган услуб бўйича аниқлаш мумкин. Бу услубда эркин сирт нишаблиги 
i
ўраб олишгача бўлган нишабликка тенг деб ва ҳамма ҳисобий тошқин сарфи 
дамбалар орасидан ўтади деб тахмин қилинади (7.19 - расм,а).

---

301 
 
7.19 - расм. Дарё қайирини ўраб олиш ҳисоби схемалари; 
а-ўраб олиш плани ва буйлама кесими; b-ўраб олинган ўзан кўндаланг кесими; 1-қайир 
чегараси; 2-туташган кўтарма; 3-туташмаган кўтарма; 4-траверсалар; 5-тирқишлар. 
Дамбалар қурилгандан кейин тошқин сувлар эгаллаган майдондан 
ўтадиган сарф 
2
2
1
1




+
га тенг. Дамбалар қурилгандан кейин сарф торайган 
ўзан кенглиги 
2
3
1
x
b
x
+
+
ва 
Z
чуқурлиги буйича ўтади. Торайган ўзанда 
мумкин бўлган оқим тезлигини табиийга нисбатан 25% ошишини ҳисобга олиб 
қуйидагига ифодалаш мумкин. 
(
)
Z
25
,1
2
2
3
3
1
1
2
2
2
1







х
в
х
+

+
=
+
(7.1) 
2
2
3
3
1
1
2
2
1
1
8
,
0
Z







х
в
х
+
+
+
=
қайир участкаларидаги тезликлар 
i
h
с
1
1
1
=

ва
i
h
c
2
2
2
=

(7.2) 
ўзандаги тезлик
i
h
c
3
3
3
=

(7.3) 
Бунда 
3
2
1
,
, h
h
h
-ўртача чуқурликлар; 
3
2
1
,
, c
c
c
- Шези формуласидаги 
коэффициентлар, уларни Манинг формуласидан аниқлаш мумкин. 
6
/
1
3
3
6
/
1
2
2
6
/
1
1
1
1
;
1
;
1
R
n
c
R
n
с
R
n
c
=
=
=
(7.4) 
бунда 
n
-ғадур-будурлик коэффициенти, кўрилаётган дарё участкасида 
гидрометрик маълумотлар буйича аниқланади, маълумотлар бўлмаса улар 
М.В.Скрибин ишлаб чиққан шкала бўйича қабул қилинади. 

---

302