Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Дамбалар. Тўсувчи дамбалар маҳаллий грунтдан қурилади. Улар унча 
баланд бўлмаган грунтли тўғон кўринишида бўлади ва улар қисқа давр ичида 
босим таъсирида бўлиши ва дарё тарафидаги ён томон қиялиги бўйлаб сувнинг 
бўйлама оқиши билан фарқланади. Шу сабабли интенсив ювиладиган 
участкаларнинг дамба таглари ювилишдан ҳимояланган бўлиши керак ва 
қияликларни мустаҳкамлашда нафақат тўлқинланишга, балки оқим таъсирида 
ювилишга ҳам ҳисоблаш керак. Дамба тепаси 2 м дан кам қабул қилинмайди ва 
дамбалар дамба ўқидан икки томонга кўндаланг нишаблиги 0,05 га тенг қилиб 
жойлаштирилади.
 
7.2.8. Кўндаланг массив иншоотлар 
Кўндаланг массив иншоотларга полузапрудалар, тубдаги запрудалар ва 
тубдаги остоналар киради. Улар асосан ўзанларни чегаралаш (торайтириш) 
учун қўлланилади.
Полузапрудаларни жойлаштириш. Полузапрудалар баландлигига кўра 
уч хил бўлади: 1) тубдаги (фақат сув тагида бўлади), дамбалар, қирғоқдаги 
қопламалар заминларини ювилишдан ҳимоялайди, ҳамда ботиқ қирғоқдан энг 
катта чуқурликлар оғишини бартараф этишни таъминлайди; 2) сув кам 
даврдаги (сув тошқини пайтида сув остида қолган ҳолда ва ўртача юқори сув 
кам пайтларда сув остида қолмасдан ишлайди), қирғоқларни ювилишдан 
сақлайди ва сув кам пайтларда ўзанни ростлайди; 3) сув тошқини давридаги 
(барча сатҳларда сув тагида бўлади), қирғоқларни ювилишдан ҳимоялашни 
таъминлайди ва сув кам пайтларда ҳам ва сув тошқинларида ҳам ўзанда ўзан 
жараёнларини ростлашни таъминлайди. С.Т.Алтунин ва И.А. Бузунов 
тавсиясига кўра полузапрудалар узун (бунлар) ва қисқа (шпоралар) бўлади.
Полузапрудалар орасидаги бўшлиқ жой лойқа билан тўлиши учун уларни 
планда жойлаштириш муҳим аҳамиятга эга. Полузапрудалар оқимга нормал, 
оқимга қарши ва оқим буйича қия жойлаштирилади. Сув остида қоладиган 
полузапрудалар оқимга қарши маълум бурчак остида жойлаштирилганда лойқа 

---

303 
босиш жараёни, улар оқим буйича жойлаштирилганга қараганда анча тез содир 
бўлади. Бу ҳолат сувнинг иншоот устидан ўтиб қуйилиш натижасида кучли 
транспортлаш қобилиятига эга ва қирғоққа томон йўналган кўндаланг оқим 
ҳосил қиладиган сув айланма харакати билан ифодаланилади. Шунинг учун 
полузапрудаларни оқимга қарши 72...85
0
бурчак остида жойлаштирилади.
Оқим ўқи бўйлаб бурчак остида жойлашган полузапрудалар бош қисмида 
оқимга қарши жойлашган полузапрудаларга нисбатан маҳаллий ювилиш кам. 
Юқоридаги мулоҳазаларга кўра сув билан кўмилмайдиган полузапрудалар 
оқим харакати бўйича 65...75
0
бурчак остида жойлаштирилади.