7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
Моддий оламда ҳақиқатан боғлиқ бўлмаган нарса ҳукмда боғлиқ 
қилиб кўрсатилса, бундай ҳукм хато ҳукм деб аталади. 
 
 
 
 
Борлиқдаги нарсалар, ҳодисалар ва воқеликни миқдорига 
уларнинг бирор ҳукмда акс эттирилган алоқа ва муносабатларига 
қараб, ҳукм қуйидаги турларга бўлиниши мумкин: 
ҳукмлар сифатига кўра: тасдиқловчи ѐки инкор қилувчи ҳукм;
ҳукмларнинг миқдорига қараб: якка, жузъий, хусусий ва умумий 
ҳукмга; 
ҳукмларнинг муносабатига кўра: шартли, айрувчи, ва қатъий 
ҳукмларга; 
ҳукм тахминий кўринишга эга бўлиши ҳам мумкин.
 
 
 
 

---

46 
аталади. Масалан, Ўзбекистонда пилла етиштирилмайди. Тошкентда олий 
мактаблар қурилмаган. Воқеликда ажратилган нарса инкор қилувчи ҳукмда 
фикран ажратилиши мумкин. Якка, ѐлғиз нарса ва ҳодиса тўғрисидаги ҳукм 
якка ҳукм деб аталади. Масалан, Тошкент – Ўзбекистон Республикаси 
пойтахтидир; Амударѐ серсув дарѐлардан биридир. 
Белгининг бирор туркумигагина тааллуқлилигини тасдиқловчи ѐки 
инкор қилувчи ҳукм жузъий ҳукм деб аталади. Масалан, баъзи металлар 
электр токини ўтказмайдилар. Қарздор талабалар сессияга қўйилмайди. 
Жамоанинг айрим бригадалари мажбуриятга яраша меҳнат қилмайдилар. Бир 
туркумдаги нарса ва ҳодисаларнинг ҳаммаси тўғрисида тасдиқлаб, ѐки инкор 
қилиб айтилган ҳукм умумий ҳукм деб аталади. Ҳукмда нарса ва ҳодиса 
белгисининг борлигини муайян шароитларда тасдиқлаб ѐки инкор қилиб 
айтилган ҳукм шартли ҳукм деб аталади. Масалан, агар талаба сессияларга 
қунт билан пухта тайѐрланса, у яхши ва аъло баҳолар олади. Агар ўқувчи 
дарсга диққат қилмаса, янги материални ўзлаштира олмайди. Ҳукмда 
нарсалар ва ҳодисалар бир неча белгига нисбатан берилиб, шу белгилардан 
фарқи битта унга тегишли бўлса, бундай ҳукми айрувчи ҳукм деб аталади. 
Масалан, жисмлар ѐ қаттиқ, ѐки суюқ, ѐки газсимон ҳолда бўлади. 
Нарса билан белги ўртасидаги алоқанинг бор ѐки йўқлиги қатъий 
шаклда акс эттирилса қатъий ҳукм деб аталади. Масалан, баҳорда барча 
жойларда кўкаламзорлаштириш ишлари амалга оширилади. Ёниш кимѐвий 
жараѐндир. 
Нарса ва ҳодисалар билан уларнинг хусусиятлари ўртасида алоқа 
бўлиши эҳтимоли фақат фараз қилинса, у ҳолда инсон ўз фикрларини 
қуйидаги шаклда ифода қилиши мумкин. Эҳтимол, Марсда органик ҳаѐт 
бордир. XXI асрнинг охирларида фан-техника янада ривожланиб, тараққий 
этиши мумкин ва бошқалар. Бундай ҳукмлар эҳтимоллик ҳукмлари деб 
аталади. Нарсалар билан хусусиятлар ўртасидаги алоқани тахминан эмас, 
балки ҳақиқатдан аниқ билганимизда биз ўз фикримизни мана бундай 
шаклда изҳор қиламиз. Факультет кутубхонасида кўп янги китоблар мавжуд. 
Мактабимиздаги кимѐ хонаси жуда яхши ускуналар билан жиҳозланган. 
Бундай ҳукмлар воқелик (ассерторлик) ҳукмлари деб аталади.
Ҳукмнинг шундай юқори шакли борки, унда фақат ҳақиқатда бўлган 
воқеа қайд қилинмасдан, балки нарса билан хусусиятнинг алоқаси қонуний 
эканлиги аниқлаб берилади. Масалан, бутун дунѐда тинчлик ғалаба 
қозониши муқаррар, сезгиларнинг интенсивлиги қўзғатувчи кучининг 
логарифмига пропорционалдир. Бундай ҳукмлар зарурий (аподиктик)