7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
 
 
Одам ўзи идрок қилаётган нарсалар тўғрисида фикр қилади. Шунинг
учун тушунчалар нарсаларнинг бутун бир синфи, туркуми тўғрисида
ўйлайди, яъни булар тафаккурнинг объекти бўлади. Бир нарсага таянмаган 
қуруқдан қуруқ тафаккур бўлиши мумкин эмас
2
.
Психологияда умумлаштириш муаммоси бўйича ягона йўналишдаги 
назария мавжуд эмас. Шунинг учун психологлар бу жараѐнни турлича 
талқин қиладилар, гоҳо уни гуруҳларга бўлиб ўрганадилар. Шунингдек, 
мактаб таълимини қайси умумлаштириш усули асосида амалга ошириш 
тўғрисида олимлар турлича нуқтаи назардан ѐндашадилар. С.Л.Рубинштейн, 
В.В.Давидовлар таълимда назарий жиҳатдан умумлаштириш усулини ѐқлаб 
чиқсалар, Н.А.Менчинская, Д.Н.Богоявленскийлар ҳам назарий, ҳам амалий 
усулни қўллашни тавсия этмоқдалар. Аммо ўқув фаолиятининг турли-
туманлиги дарс жараѐнида ҳар хил умумлаштириш усулларидан фойдаланиш 
кераклигини тақозо қилади. 
Психологияда умумлаштиришнинг кенг қўлланиладиган икки тури: 
тушунчали умумлаштириш ва ҳисссий-конкрет умумлаштириш юзасидан 
кўпроқ фикр юритилади. Тушунчали умумлаштиришда предметлар объектив 
муҳим белги асосида умумлаштирилади. Ҳиссий-конкрет умумлаштиришда 
эса предметлар топшириқ талабига биноан ташқи белги билан 
умумлаштирилади. Психологлар нотўғри умумлаштиришнинг ҳиссий-
конкрет умумлаштиришдан тафовути борлигини ҳамиша таъкидлаб 
келмоқдалар. Ўқувчи ва талабалар баъзан предметларни муҳим бўлмаган 
белгисига асосланиб нотўғри умумлаштирадилар, ваҳоланки, топшириқ 
шартида бу талаб улар олдига мутлақо қўйилмайди. Лекин бу назариянинг 
ҳимоячилари нотўғри умумлаштиришни алоҳида тур деб ҳисоблайдилар.
Умумлаштириш, абстракциялаш операциясидан ажралган ҳолда содир 
бўлмайди, ҳар қандай умумлаштириш асосида абстракциялаш жараѐни ѐтади. 
Умумлаштириш жараѐни абстракциясиз мавжуд бўлиши мумкин, лекин 
абстракциясиз умумлаштиришнинг юзага келиши мумкин эмас. Агар 
1
James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2013. 324-327 бетлар