7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
 

Классификациялаш – бир туркум ичидаги нарсаларнинг бир-
бирига ўхшашлигига ва бошқа туркумдаги нарсалардан фарқ 
қилишига қараб нарсаларни туркумларга ажратиш тизимидир.
 
 
 
 
 
Конкретлаштириш – ҳодисаларнинг ички боғланиш ва 
муносабатлардан қатъи назар бир томонлама таъкидлашдан иборат 
фикр юритиш операциясидир 
 
 
 
 

---

44 
 
 
Д.И.Менделеевнинг “Элементларнинг даврий тизими” жадвали бунга 
ѐрқин мисолдир. Бунда олим элементларни атом оғирлиги ортиб боришига, 
кимѐвий сифатларнинг бир типлигига ва бошқа белги ва аломатларига қараб 
тартиб билан жойлаштириб чиққан. Ўрганиш учун қулайлик туғдириш 
мақсадида, шунингдек, амалий мақсадларда кўпчилик нарсаларни 
гуруҳларга, туркумларга бўлишга тўғри келади. Кўпчилик нарсаларни 
ҳодисаларни гуруҳларга бўлиш классификациялаш ѐки туркумларга бўлиш 
деб аталади. Масалан, кутубхонада китоблар муқовасига, фармойишнинг 
мазмунига ва шу каби белгиларига қараб туркумларга бўлиш мумкин. 
Ўқувчиларни одатда ѐши ѐки жинсий белгилари бўйича ва шу кабиларга 
қараб туркумларга бўладилар. 
 
 
 
 
 
Шу сабабли макон, хронология ва мантиқий белгилар асосида 
тизимга 
солиш 
турларига 
ажратилади. 
Мебелнинг 
хонадаги 
жойлаштирилиши, дарахтнинг боққа ўтказилиши, маконий тизимга намуна 
бўла олади. Ўтмишда бўлиб ўтган воқеаларнинг вақтига қараб тизимга 
солишнинг намунаси бўла олади. Математикага, фалсафага, мантиққа доир 
дарсликларда илмий материалларнинг жойлаштирилиши мантиқий тизимга 
солишнинг намунасидир. 
Мактаб таълимида ўзлаштирилган билимларни тизимга солиш муҳим 
аҳамиятга эга бўлиб, бу иш бир неча босқичда амалга оширилади. Билимлар 
дастлаб предметларнинг боблари, қисмлари бўйича, сўнг яхлит ҳолда ўқувчи 
онгида тизимлашади. Тизимлаштиришнинг иккинчи босқичида бир-бирига 
ўхшаш предметларга оид билимлар фикран тартибга солинади. Учинчи 
босқичда бир неча предметлар юзасидан тўпланган билимлар маълум 
тартибга тушади, уларнинг ўхшаш ва фарқли томонлари ажратилади. 
Тизимга солишнинг тўртинчи босқичида дарсдан ва мактабдан ташқари 
машғулотларда эгалланган билимларни тизимлаштириш назарда тутилади. 
Демак, инсоннинг билиш фаолиятида мавзулараро, предметлараро 
билимларни тизимлаштириш юзага келади. Бинобарин билимларнинг 
тизимга солиниши ақлий ривожланишнинг дастлабки поғонаси ҳисобланади. 
Инсонлар даставвал теварак атрофни аниқ белгиларига асосланиб, 
аниқ ҳолда акс эттирганлар, яққол образларга суяниб тасаввур қилиш 
имкониятига эга бўлганлар, шу боис то ҳозирги кунга қадар аниқлик белгиси 
ҳар қандай инсон зоти учун энг яқин белги бўлиб ҳисобланади
3
.
3
James W.Kalat. Introduction to Psychology.10 edition. 2013. 333 бет
.