7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
Умумлаштириш – тафаккурда акс этган бир туркум 
нарсаларнинг, 
ўхшаш 
муҳим 
белгиларнинг 
шу 
нарсалар 
тўғрисидаги битта тушунча қилиб, фикрда бирлаштириш демакдир. 
 
 
 
 

---

43 
абстракциялаш фаолиятида нарса ва ҳодисаларнинг ўхшаш ҳамда муҳим 
белгилари тасодиф белгилардан фикран ажратиб олинса, умумлаштиришда 
эса ажратиб олинган ўхшаш, умумий ва муҳим белгиларга суянган ҳолда 
нарса ва ҳодисалар бирлаштирилади. 
Умумлаштириш жараѐни сўз таъсирида вужудга келган иккинчи сигналлар 
тизимига асосланади.
Академик
И.П.Павлов фикрича, нутқ сигналлари туфайли нерв 
фаолиятининг янги тамойили абстракциялаш ва шу билан бирга олдинги 
тизимнинг беҳисоб сигналларини умумлаштириш вужудга келадики, бунда 
ҳам ўз навбатида ана шу умумлаштирилган янги сигналлар яна анализ ва 
синтез қилинаверади. Фикр юритишнинг умумлаштириш операцияси ҳар хил 
асосларга кўра турларга бўлиб ўрганилади. Умумлаштиришни мазмунига 
кўра тушунчали умумлаштириш ва яққол-кўргазмали ѐки элементар 
умумлаштириш турига ажратиш қабул қилинган. Тушунчали умумлаштириш 
орқали объектив қонуниятларни муҳим белгилари бўйича бирлаштириш 
амалга оширилади. Бунда муҳим белгилар умумлаштирилиб, объектив 
қонуниятларни очиш мумкин бўлади. Яққол-кўргазмали умумлаштиришда 
нарса ва ҳодисалар ташқи ҳамда яққол белгилар бўйича умумлаштирилади. 
Умумий мавҳум белги ва хусусиятларни якка ѐлғиз объектларга 
татбиқ қилиш билан ифодаланадиган фикр юритиш операцияси инсоннинг 
барча фаолиятларида фаол иштирок этади. Воқелик қанчалик яққол шаклда 
ифодаланса, инсон уни шунчалик осон англаб етади. Инсонлар даставвал 
теварак атрофни аниқ белгиларига асосланиб, аниқ ҳолда акс эттирганлар, 
яққол образларга суяниб тасаввур қилиш имкониятига эга бўлганлар, шу 
боисдан то ҳозирги кунга қадар аниқлик белгиси ҳар қандай инсон зоти учун 
энг яқин белги бўлиб ҳисобланади. 
Психологлар 
тадқиқотларининг 
кўрсатишига 
қараганда 
конкретлаштириш одамда икки хил вазифани бажаради. Биринчидан, умумий 
абстракт белгининг якка объектга татбиқ этилиши амалга оширилади. 
Масалан, биз “оқ” деганимизда кўз олдимизга қор, қоғоз, пахта ва шу 
кабилар келиши мумкин. Иккинчидан, конкретлаштириш умумий ва якка 
белгилар камроқ бўлган умумийликни очишда ифодаланади. Масалан, биз 
олма, олхўри, узумни мевалар қаторига стол-стул, диван ва шу кабиларни 
мебеллар қаторига қўшамиз. Умумий фикрларни баѐн қилиш ва изоҳлаш 
чоғида одатда келтириладиган мисолларнинг ҳаммаси конкретлаштиришнинг 
ўзидир.