Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Test metodi. 
Ilmiy – psixologik manbalarda qayd qilinishiga koʻra, intellekt – lotincha 
soʻzdan olingan boʻlib, u odatda aql – idrok, anglash, tushunish, fahmlash degan 
ma’noni  anglatadi.  Bizningcha,  intelekt  shaxsning  muayyan  darajada 
mustahkam,  barqaror  aqliy  qobiliyatlari  majmuasi  tuzilishidan  iboratdir.  Oʻz 
davrida  AQShlik  psixolog  F.Frimen  intellekt  oltita  tarkibdan  iborat  boʻladi, 
degan gʻoyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini koʻrsatib 
oʻtadi: 
-  sonli operatsiyalariga nisbatan qobiliyatlik; 
-  lugʻat boyligi koʻlami; 
-  geometrik  shakllar  oʻrtasidagi  oʻxshashlik  va  farqli  tomonlarini 
ajratishga nisbatan uquvchanlik; 
-  shaxs nutqining tezligi yoki sur’ati; 
-  shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi; 
-  xotiraning maxsuldorligi yoki noyob hislatliligi. 
Yana  bir  salohiyatli  psixolog  L.Tyorstoun  umumiy  intellektning    turli 
jabhalarini tadqiq qilib, ularni umumlashtirib “birlamchi aqliy potensiyalar” deb 
ataydi. Muallif etti xildagi potensiyalar oʻzaro farqlanishini ta’kidlab oʻtadi: 
-  insonning hisoblash qobiliyati koʻrsatkichi; 
-  ogʻzaki  soʻzni  ixcham  ifodalanishining  koʻrsatkichi,  nutq  yordami 
bilan  tez oʻqish hadisini egallanganligi; 
-  ogʻzaki ma’lumotlarni toʻla  idrok  qilish  yoki idrok qilingan soʻzlarni 
tushunish, anglash; 
-  fazoviy  operatsiyalarni    amalga  oshirish  imkoniyati  yoki  shaxsning 
chamalash qobiliyati (uquvchanligi); 
-  xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi; 
-  fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatlilik; 
-  shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur’ati. 
                                                 
1
  Davis  S.  F.  Handbook  of  Research  Methods  in  Experimental  Psychology.  –  Blackwell 
Publishing Ltd, 2003. 49-bet. 

---

61 
 
Fransuz  psixologi  T.Ribo  idrok  koʻlamining  kengayishi,  bilimlarning 
koʻpayishi,  diqqatni  bir  vaqtning  oʻzida  bir  necha  ob’yektga  qarata  olish  – 
intellekti taraqqiyotiga olib keladi va u uch bosqichdan iborat boʻlishi mumkin 
ekanligini ta’kidlaydi: 
-  shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi; 
-  inson  identifikatsiyasi  (oʻquvchining  bilimlarini  oʻziga  singdirish 
jarayoni,  uning  shaxsiy  fazilatlari  va  xususiyatlarini  oʻzlashtirib  borish  va 
boshqalar); 
-  refleksiya  (inson  oʻzini  –  oʻzi  anglash  hamda  boʻlgʻusi  faoliyatni 
amalga  oshirish,  muayyan  rejalar  tuzish,  ularni  maqsadga  muvofiq  hayot  va 
faoliyatga tatbiq etish imkoniyatlari tugʻilishi kabilar). 
Sh. Byuller intellektual taraqqiyot quyidagi bosqichlardan iborat boʻlishi 
shart deb hisoblaydi: 
-  sinkretizm (tushunchalarni bir – biridan ajrata olmaslik holati);  
-  agglyutinizm  (maktab  yoshiga  yaqin  bolalarda  fantaziyaning 
kuchayishi, vaqtni noadekvat, notoʻgʻri idrok qilish, gʻar bir obrazlarni muayyan 
boʻlaklariga binoan bir umumiyatga yaxlitlash, birlashtirish); 
-  hayolot  (ijodiy  hayol)  yordamida  inson  oʻzi  tugʻilib  oʻsgan  Vataniga 
biror-bir jihatdan yordam berishi; 
-  realiya  (realiz,  ya’ni  atrof  muhitdagi  narsa  va  hodisalarga  nisbatan 
yaqqol  tuzilmani  yaratish,  turmush  tajribalariga  mumkin  qadar  yaqinlashib 
kelishdan iborat fikrlashning koʻrinishi singari). 
Jahon psixologlari toʻplagan  ilmiy  materiallarni umumlashtirib intellekt 
muammosini tadqiq qilishda diqqat – e’tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim 
deb hisoblaymiz: 
-  intellektning yosh davr  xususiyatlariga bogʻliqligi; 
-  jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi; 
-  millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi; 
-  oilaning ijtimoiy – iqtisodiy statusi bilan uygʻunlashuvi; 
-  ota – onalarning ma’lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi; 
-  biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, hislatlari qanchalik rol 
oʻynashi va hokazolar. 

---

62 
 
Uzluksiz ravishda oʻtkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir 
qator  ilmiy  nazariyalar  (konsepsiyalar)  vujudga  keldiki,  ularning  har  qaysisi 
intellekt  muammosini  oʻziga  xos  tarzda  tushuntirishga  va  talqin  qilishga  olib 
keladi: 
-  muammo yechimi uslubi va strategiyasi; 
-  intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi; 
-  vaziyatlarga  nisbatan  alohida  yondashishning    samaradorligi  yoki 
mahsuldorligi  (ma’naviy,  miqdoriy  va  mantiqiy  jabhalar),  uning  funksional 
tomonlari, yoʻnalishlari; 
-  alohida, yakkahol yondashish, bilish jarayonining  shaxsdan faollikni 
taqozo etish xususiyati, holati; 
-  kognitv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar. 
Shaxsiy  kuzatishlarimizga  qaraganda,  intellekt  taraqqiyoti  mana  bunday 
omillar bilan uzviy bogʻliq ekanligi koʻzga yaqqol tashlanadi: 
-  bilish,  oʻqish  motivlarining  anglashilgan  hamda  yuksak  regulyativ 
darajalarining mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi; 
-  yangilikni  qidirish,  muammo  yechimini  topish,  muayyan  vositalar 
tanlash hamda tadqiqiy ijodiy faollik namoyon boʻlishi; 
-  mustaqil echishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi; 
-  ilgarilab  ketib  echig  imkonining  mavjudligi  va  “aytib  berish”,  luqma 
tashlash jarayonida erkinlik, qoʻrqinch hissining yoʻqligi; 
-  yuksak nafosat va ma’naviy did timsoli hamda namunasini yaratishga 
nisbatan  qobiliyatlilik,  ularni  baholash  va  oʻlchash  funksiyasining  tugʻilishi, 
uning boshqaruvchanligi. 
Insoniyatning  tarxiy  rivojlanish  jarayonida  intellekt  deb  atalmish 
fenomenni  oʻrganish  borasida  koʻpgina  ishlar  qilingan.  SHulardan  biri 
intellektni oʻrganish testlaridir.  
Koʻpgina mumtoz testlar shaxsning intellekt darajasini aniqlashda muhim 
rol  oʻynab kelmoqda. Bular qatoriga  Stenford  –  Bine shkalasini  keltirib  oʻtish 
mumkin. Stenford  – Bine shkalasi  qiziqarli  topshiriq va  masalalardan tuzilgan 
boʻlib, ular tekshiriluvchilarning yoshiga qarab taqsimlangandir. Biz quyida ana 

---

63 
 
shu  intellekt  test  soʻrovnomalardan  namunalar  keltiramiz  va  ularni  sharhlab 
berishga xarakat qilamiz. 
1) 4 yoshli bolalar uchun (har bir vazifani bajarish vaqti 2 oy): 
-  har xil uzunlikda kesilgan shakllar va narsalarni taqqoslash; 
-  turli tipdagi shakllar oʻrtasidagi farqlarni aniqlash; 
-  4 ta tanga pulni sanab chiqish; 
-  kvadrat chiz va uni izohlab, tushuntir; 
-  berilgan  savollarga  toʻgʻri,  aniq,  va  tushunarli  qilib  javob  qaytarish 
talab etiladi, tashqaridan yordam berish man qilinadi; 
-  4 ta raqamni toʻgʻri va teskari sanash, takrorlash talab qilinadi.    
2) 9 yoshli bolalar uchun (bajarish muddati 2 oy davomida): 
-  bugungi kun, hafta, oy, yil nomlarini aytib chiqish, tushuntirish; 
-  5 ta jism yoki predmetni guruhlarga ajratish (belgisiga qarab); 
-  xariddan keyin qaytim berilishini izohlash; 
-  4 ta raqamni teskarisiga takrorlash; 
-  berilgan 3 ta soʻzdan gap tuzish (bola, daryo, koptok); 
-  3 ta har xil soʻzga qofiya tanlash; 
-  ma’lumki, har qanday psixologik testning diagnostik ahamiyati uning 
bir  qancha  umumiy  talablarini  qoniqtirishga  bogʻliqdir,  jumladan, 
standartlashtirish,  ishonchlilik,  validlik.  Ana  shu  talablarga  suyangan  holda 
Stenford – Bine shkalasini ham tahlil qilib chiqamiz. 
Ushbu  shkala  tadqiqotchilar  uchun  har  tomonlama  qulay,  yaxshi  va 
ixcham  qilibtayyorlangan.  U  barcha  uchun  tushunarli  boʻlgan  koʻrsatmaga  va 
miqdoriy  jihatdan  natijalarni  ishlab  chiqish,  hisoblash  ishlanmasiga  ega. 
Testlarning  har  birida  uni  oʻtkazish  yoʻllar,  vaqtning  taqsimlanishi, 
tekshiriluvchilarga  beriladigan  ogʻzaki  koʻrsatma  va  tegishli  koʻrsatmalar, 
savollarni izohlash usullari batafsil aytib oʻtilgan. Stenford – Bine test kattalar 
hamda  uncha  yoshi  yuqori  boʻlmagan  sinaluvchilar  uchun  ishonchlidir.  Lekin 
bolalik  davridan  tortib  to  oʻspirinlik  yoshigacha  oʻzgarib  boradi.  Masalan, 
2,5yoshidan  5  yoshgacha  ishonchlilik  koeffitsientlari  0,33  (140-149  ball 
boʻlganligi  uchun)dan  0,91  (60-69  ball  yiqqanlar  uchun)gacha;  6  yoshdan  13 
yoshgacha  boʻlgan  bolalar  va  oʻquvchilarda  ishonchlilik  koeffitsientlari  0,91 

---

64 
 
(140-149  ball  toʻplaganligi  uchun)dan  0,98  (60-69  ball  olganligi  uchun)gacha 
oʻzgarib  turadi.  Shuni  alohida  ta’kidlab  oʻtish  joizki,  Stenford  –  Bine  testiga 
kiritilgan  har  bir  savol,  topshiriq  testning  oldindan  belgilangan  maqsadni 
ochishga  yoʻnaltirilgan  boʻlib,  pirovard  natijada  mazkur  savollar  oldindan 
koʻzlangan maqsadni darhol aniqlab bera oladi. 
Inson intellektual tarqqiyotidagi tezkorlik kutilmaganlik hodisalari nafaqat 
moddiy  negiz  xossalari  bilan  izohlanadi,  balki  idrok  maydonining  paydo 
boʻlishi,  “sun’iy”  tizimning  vujudga  kelishi  fazoviy  aloqalar,  biologik  va 
psixologik  imkoniyatlardan  toʻlaroq  foydalanish  evaziga  moddiy  asosning 
ikkilanuvchi “tabiiy” va “sun’iy” manbalar bosh omil ekanligini ta’kidlab oʻtish 
maqsadga  muvofiq.  Endi  sinaluvchilarning  intellektual  taraqqiyotiga  ta’sir 
qiluvchi ijobiy va salbiy omillar turkumi toʻgʻrisida ma’lumot berib oʻtamiz: 
-  bilim maskanlarida zamonaviy texnika vositalarining mavjudligi; 
-  turli xildagi toʻgarak, seksiya, bilim uylari faoliyat koʻrsatishi va unda 
zarur sharoitlarning yaratilganligi; 
-  oila muhitida yaratilgan moddiy va ma’naviy shart – sharoitlar hamda 
shaxslarni ruhan ragʻbatlantirish yoʻlga qoʻyilganligi;  
-  shaxslar  bilan  oʻzaro  muloqot  oʻrnatishning  uzluksiz  va  oilada 
shaxslararo iliq psixologikmuhitning hukm surishi; 
-  turli  televizion  baxslar,  zukkolik,  ijodkorlik,  tezkorlik  boʻyicha 
musobaqalar uyushtirilishi va ularda qatnashish imkoniyatiyaratilganligi; 
-  ortiqcha  informatsiya  va  xabarlar  koʻlamini  kamaytirish  (masalan, 
avtomat oʻyinlar, videolar); 
-  zararli  odatlar  va  qiliqlar  bilan  shugʻullanmaslik  muammosining 
qoʻyilishi, uning yechimi (ichish, chekish va boshqalar); 
-  bolalar va oʻquvchilarni roʻzgʻor ishlari bilan band qilib qoʻyishlik va 
oila muhitida mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanganligi; 
-  hozirgi  davrda  ayrim  kasblarning  nufuzi  kamayib  ketayotganligi 
tufayli  oʻquvchilar  va  talabalar  oʻrtasida  oʻquv  motivlariga  kuchli  ta’sir 
oʻtkazayotganligi; 
-  kollej va oliy oʻquv yurtlarida ta’lim – tarbiya tizimini yangicha, yangi 
pedagogik texnologiya asosida tubdan qurish zaruriyati mavjudligi, 

---

65 
 
-  oʻgʻil  va  qizlarda  vatanparvarlik  va  milliy  iftixor  tuygʻulari 
barqarorligini ta’minlash va ularni shakllantirishning eng qulay yoʻllarini izlab 
topish, loqaydlikning oldini olish, 
-  oʻquvchilar  va  talabalar    oʻrtasida  borliqqa,  jamiyatga,  shaxslararo 
munosabatlarga,  isrofgarchilikka,  fidoiylikka  nisbatan  qarashlarni  keskin 
oʻzgartirish masalalari vujudga kelmoqda. 
Bizningcha,  yuqorida  ba’zi  bir  qusurli  holatlarning  oldini    olish    uchun  
intellektual  testlar  mohiyatiga  milliy  va  umubashariy  fazilatlar  toʻgʻrisidagi 
gʻoyalarni singdirish yuqori natija beradi.