Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

A.K.Markovaning  ta’kidlashicha,  “kasbiy  shakllanganlik”  tushunchasi 
turli  ma’nolarda:  kasbning  shaxsga,  uning  kasbiy  va  psixologik  sifatlariga 
boʻlgan  me’yoriy  talablar  sifatida va  muayyan  bir  shaxsda  mavjud  boʻlgan va 
uning kasbiy faoliyatidagi muvaffaqiyatini ta’minlaydigan kasbiy yoʻnaltirilgan 

---

230 
 
xususiyatlar  majmuining  me’yorlari  sifatida  qoʻllaniladi”.  Insonlarning  bir-
biridan farq qiladigan hayot yoʻlini qonunlashtiradigan harakatlar, ishonchlar va 
hulq-atvorlarni yagona bir tizimidir. Muallif kasbiy shakllanganlikning kuyidagi 
kategoriyalarini  ajratib  kursatgan:  “shaxsning  uzini  mutaxassis  sifatida 
takomillashtirishi;  ichki  kasbiy  lokus  nazorati;  mutaxassisning  anglangan 
sifatlari,  xajmi;  shaxsning  oʻzini  mutaxassis  sifatidagi  toʻliq  obrazi;  kasb 
yordamida oʻzini oʻzi rivojlantirish va yetishmaydigan xususiyatlarning oʻrnini 
qoplash qobiliyati va h.k.”  
Kasbiy  shakllanganlik  darajasini  aniqlash  uchun  shaxsning  sifat  va 
miqdor  jixatidan  kasbiy  tayyorgarlik  darajasini,  faoliyat  samaradorligini,  ish 
qobiliyatini,  kasbiy  yaroqliligini,  oʻz  ustida  ishlashining  muvafaqqiyatliligini 
aks  ettiruvchi  mutaxassisning  “malakasi”  tushunchasi  qoʻllaniladi.  Bu 
tavsifnomalar  aniq  kasbiy  faoliyatning  muayyan  bir  shaxs  xususiyatlariga 
(kasbiy,  psixologik,  ijtimoiy  va  boshqa)  qoʻyadigan  normativ  talablari  bilan 
muttanosibdir.  Yukori  kasbiy  malaka,  mexnat  sub’yekti  yetukligini 
shakllanishining va namoyon boʻlishining muhim sharti hisoblanadi, vaxolanki, 
ayrim  vaziyatlarda  kasbiy  yetuklik  yetarli  darajada  boʻlmasa  ham  shaxs  qator 
mexnat funksiyalarini malakali darajada bajarishi mumkin. Koʻp qoʻllaniluvchi 
“komponentlik" tushunchasi kasbiy shakllanish va kasbiy yetuklikni baholovchi 
me’yor bulib, xali aniq ta’rifga ega emas. U mexnat  sub’yektiga nisbatan aniq 
faoliyat  talablari  yoki  aynan,  sub’yektning  aniq  faoliyatning  oʻziga  xos 
jixatlariga  nisbatan  munosabatini  tavsiflovchi  xususiyat  sifatida  qoʻllaniladi. 
Umuman  olganda,  bu  tushuncha  shaxsning  qandaydir  hayotiy  vaziyatlarda, 
ijtimoiy va kasbiy faoliyatda avtoritarligi, shu soxa boʻyicha tushuncha hamda 
bilimlarga  egaligi  bilan  tavsiflanadi.  A.K.Markovaning  fikricha,  muayyan  bir 
shaxsning  kompetentligi  uning  kasbiy  shakllanishiga  qaraganda  koʻprok 
uchraydigan  tavsifnomasidir.  Bunga  koʻra,  kasbiy  kompetentlikning  xilma-xil 
turlarini  ajratish  mumkin:  maxsus  (mexnat  jarayonini  amalga  oshirishda), 
ijtimoiy  (hamkorlikdagi  faoliyatni  amalga  oshirishda),  shaxsiy  (oʻzini  oʻzi 
boshqarish  va  takomillashtirish  malakalariga  egalik)  va  boshqalar.  Ayrim 
mualliflar  kasbiy  muloqotdagi,  mutaxassis  shaxsining  rivojlanishidagi 
kompetentlikni xam ajratib koʻrsatadilar.  

---

231 
 
Kompetentlikning yuqorida sanab oʻtilgan turlari albatta bir insonni toʻliq 
shaklda  tavsiflashi  shart  emas,  chunki,  shaxs  yaxshi  mutaxassis  boʻlishi 
mumkin,  lekin  oʻzini  oʻzi  boshqarish  yoki  shaxslararo  kasbiy  muloqot 
malakalariga  ega  boʻlmasligi  mumkin,  qolaversa,  yuqori  darajada  kasbiy 
kompetentlikka ega boʻla turib, shaxsiy va ijtimoiy kompetentligi past boʻlishi 
mumkin. Aytish mumkinki, oʻz navbatida professionalizm darajasi sub’yektning 
professionalizatsiyani  yoʻnalganligi,  koʻrsatgichi  va  mazmuni  hamda 
mutaxassisning professionallashuv darajasiga ta’sir etuvchi ijtimoiy, psixologik, 
iqtisodiy va boshqa keng doiradagi kompetentlik bilan shartlangandir.