138
Paxta namligi qopchalarda domiy vazngacha quritilib yoki bevosita dalada maxsus
asbob yordamida aniqlanadi.
Ochilgan paxtalar to„liq
terib olingach, ochilmagan ko„saklar terib olinadi.
Terilgan ko„saklardan namuna uchun 2 kg olinib, ularning har biridan qancha
paxta chiqishi aniqlanadi.
Namunalar har bir variantdan va qaytarilishlardan alohida-alohida olinadi.
Ko„sakdagi paxta ajratilib, quritilgach, qanchaligi aniqlanadi va zarur hisob-
kitoblar qilinadi. Hisobli o„simliklardagi ko„saklarning har biridagi paxta ham shu
tartibda teriladi va vazni aniqlanadi. Ular har bir
variantdan terilgan hosilga
qo„shiladi.
Hisobli va himoya maydonlaridan terilgan paxta hosili jamlanib, tajriba
dalasi bo„yicha o„rtacha ko„rsatkich hisoblab chiqiladi, dalalar tarixi daftariga
yozib qo„yiladi.
Hosilni mashinada terish
yig„im-terimni
tezlashtirib, kuzgi shudgorga
barvaqtroq kirishish imkonini beradi.
Dala tajribasi 1 gektar va undan kattaroq maydonlarni egallaganda paxta
hosili va ko„rakni mashinada terish keng qo„llanilishi kerak.
Mashina terimida qo„l mehnati srfi 2-2,5 marta kamayadi, terish muddati 2,5
oydan 1 oygacha qiskaradi.
Tajriba dalasini mashina terimiga tayyorlashda begona o„tlarga qarshi
chopiq, qaytish maydonchalaridagi g„o„za desikatsiyasi, terimdan oldin barglarni
tushirish ishlari amalga oshiriladi.
O„simliklarning terimiga olinadigan zarur namunalari defoliatsiyagacha
olinishi kerak. Mashinalar qaytadigan maydonchalar
dalaning yuqori va pastki
qismlarida tayyorlanadi. Ulardan har birining kengligi 8-9m, “Magnum” rusumli
terim mashinasi uchun 10-12 m bo„ladi.
Qaytish maydonchalaridagi ko„saklarning 70-80% i desikatsiyadan 8-12 kun
o„tgandan keyin ochiladi. Ular yoki qo„lda yoxud mashinada teriladi, orqasidan
ko„sak teruvchi mashina qo„yilib, barcha ko„saklar terib olinadi. So„ngra erga
to„kilgan paxta teriladi, g„o„zapoya yig„ib olinib, daladan tashqariga chiqarib
139
tashlanadi. SHundan keyin qaytish maydonchasi
greder bilan tekislanadi, hisobli
egatlar va ular orasidagi himoya qatorlari ajratiladi.
Mashina terimi boshlanishi oldidan mashina bunkerlaridan paxtani to„kish
uchun 4x4 m o„lchamdagi maydoncha tayyorlanadi. Bu maydonchaga tarozi
o„rnatiladi, variantdan terilgan paxtani qoplash uchun qoplar tayyorlab qo„yiladi.
Terilgan paxtani qoplash va tortish uchun bir-ikki ishchi ajratiladi.
Variant katta bo„lib, bunker to„lib ketadigan bo„lsa, u holda telejkaga
ag„darilib, katta tarozida tortiladi.
Mashina terimi boshlangunga qadar hisobli o„simliklardagi ochilgan
ko„saklar hosili terib olinadi, ko„saklar 60-70% ochilganda, dastlab barcha hisobli
egatlar, so„ngra himoya qatorlari hosili mashinada teriladi.
Birinchi yurishda mashina variantning o„ng tomonidan kirib,
chiqishda
chapga buriladi, maina yurishi bo„yicha yana o„ng tomonidan kiradi. SHunday
qilinsa, tupdagi paxta erga kamroq to„kiladi.
Mashinada terilgan paxta, odatda, yuqori namlikka ega va ifloslangan
bo„ladi. SHuning uchun har variantdan 2 kg dan alohida asosiy va podborshik
bunkerlaridan paxta namunasi olinib shu erning o„zida
tortiladi va laborotoriya
tahliliga yuboriladi.
Birichi terimdan keyin paxta erga ko„p to„kilgan bo„lsa, podbor teriladi, agar
kam bo„lsa, ikkinchi terimdan keyin ko„sak bilan birga ko„saktergichda terib
olinadi.
Podbordan ham har variantdan namlik, ifloslanganlik va paxta chiqishini
aniqlash chun namunalar olinadi.
Ikkinchi mashina terimi oldidan hisobli o„simliklarda ochilgan paxta terib
olinadi.
Variantlarda mashina terimi ikki marta o„tkazililib, ko„saklari ko„sktergichda
teriladi, umumiy massasidan namlikni aniqlash va paxta chiqishiga 1-2 kg dan
namuna olinadi.
Hosil hisobi bo‘yicha ma’lumotlarni ishlash.
Hosil hisobi bo„yicha
ma‟lumotlarga ishlov berish quyidagicha amalga oshiriladi:
140
1.Terimlar bo„yicha bir ko„sakdagi paxta vazni aniqlanadi.
Bunda hisobli
o„simliklardan terilgan paxta ulardagi ko„saklar soniga bo„linadi.
2. Bitta ko„sakdagi paxta vazni barcha terimlar bo„yicha aniqladi. Buning
uchun barcha terimlarda zarur variantlardagi hisobli o„simliklardan tarilgan paxta
vazni bir-biriga qo„o„shilib, g„o„zalardagi paxtasi terilgan ko„saklar soniga
bo„linadi.
3. Har bir variant va har bir terim bo„yicha yig„ishtirib olingan paxta miqdri
aniqlanadi. Bunda barcha terimlarda terilgan paxta umumiy paxta maydoniga
bo„linadi.
4. Variantlar va takrorlanishlar bo„yicha (o„rtacha arifmetik) o„rtacha
hosildrlik (s/ga) aniqlanadi.
5. Har qaysi varianing nazorat variantidan o„rtacha farqi aniqlanadi (s/ga va
%).
6. Olingan ma‟lumotlarning ishonchliligi variotsion statistika uslubi
bo„yicha belgilanadi. Bu fenologik kuzatuvlar va boshqa hisob-kitoblar bilan birga
variantlar orasidagi farqning ishonchliligini aniqlash imkonini beradi.
Tajribada olingan ma‟lumotlarga ishlov berishning eng mukammal usulidan
biri sochilgan dispersion tahlilidir. Bu usul jahon miqiyosidagi
tajriba ishlari
amaliyotida tan olingan (B.A.Dospexov. Metodika polevogo opыta-M., 1976).
Do'stlaringiz bilan baham: 
