8-mavzu: temperaturani o’lchash usullari va asboblari. Reja

Termoelektr materiallar va termoelektr o‘zgartkichlar.
Turli o‗gkazgichlarning ixtiyoriy jufti 
termoelektr o‗zgartkichni tashkil etishi mumkin, ammo har bir juftlik ham amalda qo‗llanishga 
yarayvermaydi. Zamonaviy o‗lchash texnikasi termoelektr o‗tkazgichlar tayyorlanadigan materiallarga 
ko‗pdan-ko‗p talablar qo‗yadi, ammo bu talablarni juda kam sonli matershllargina kondiradi. Asosiy talablar 
quyidagilardan iborat: yuqori temperaturalar ta‘siriga chidamlilik, TEYUK ning vaqt bo‗yicha o‗zgarmasligi, 
uning iloji boricha katta qiymatga ega bo‗lishi va temperaguraga bir qiymatli bog‗liqligi, qarshilik 
temperatura koeffitsientining katta bo‗lmasligi va katta elektr o‗tkazuvchanlik. 
Barcha materiallar va qotishmalar uchun TEYUK ning temperaturaga funksional bog‗liqligi murakkab 
bo‗lib, uni analitik ifodalash ancha qiyin. Platinorodiy-platina jufti bundan istisnodir. Bu juftlik uchun 
TEYUK bilan temperatura orasidagi bog‗lanish 
dan 
gacha bo‗lgan oraliqda sovuq ulanma 
temperaturasi 
bo‗lganda etarlicha aniqlikda parabolaga mos keladi: 
(3.4)
 
bunda a, b va s surma (630,5°S), kumush (960,8°S) va oltin (1063,0°S) larning qotish temperagurasi 
bo‗yicha aniqlanadigan doimiylar. 
Metall termoelektrodli termoelektr termometrlarning quyidagi turlari qo‗llanadi. Ularning 
xarakteristikalari 6.1-jadvalda keltirilgan. 
Xromelь-kopelli 
termoelektr termometrlar standart termometrlar orasida eng 
katta o‗zgartish koeffitsientiga ega (70 — 90 mkV/°S). Termoelektrod diametri 1 mm dan kam bo‗lgan 
termometrlar uchun chegaraviy qo‗llanish davri 600°C dan kam va, masalan, diametri 0,2…0,3mm bo‗lgan 
termoelektrodlar uchun faqat 400°C ni tashkil etadi. YUqorigi o‗lchash chegarasi kopelli elektrodlar 
xarakteristikalarining barqarorligiga bog‗liq. 
1-jadval 
Nikelьxrom-nikelь alyuminiyli (
qo‗shilma) 
termometrlar turli muhit temperaturalarini keng chegaralarda o‗lchash uchun qo‗llaniladi. Ular avval 

---

21 
xromelь-alyumelli termometrlar deb yuritilar edi. Nnkelь-alyuminiy simdan tayyorlangan termoelektrod 
oksidlanishga nikelь-xromga nisbatan kamroq chidamli. Qo‗llanishning yuqorigi chegarasi termoelekgrod 
diametriga bog‗liq. Diametri 3—5 mm bo‗lgan termoelektrodlar uchun qo‗llanishning yuqorigi chegarasi 
nikelь-xrom-nikelь-alyuminiyli termometrlarda 1000°C ni tashkil etadi. 0,2 — 0,3 mm diametr uchun 600°C 
dam ortiq emas. 
Platinorodiy (90% platina 10% rodiy)-platinali termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida 0 dan 
1300°C temperatura oralig‗ida, qisqa vakt davomida 1600°C gacha bo‗lgan oraliqda ishlashi mumkin. 
Mazkur termometrlar oksidlanadigan va neytral muhitlarda darajalash xarakteristikasining barqarorligini 
saqlaydi. Tiklanadigan atmosferada platinorodiy-platinali termometrlar ishlay olmaydi, chunki termometr 
termo EYUKining keskin o‗zgarishi yuz beradi. Bular ulardan foydalanish maksadiga qarab etalon, namuna 
va ish termometrlari a bo‗linadi. To‗g‗ri ishlatilganda darajalash uzok vaqt davomida o‗zgarmaydi. 
Kamchiliklariga termoelektr termometrlarning boshqa turlarinikiga nisbatan TEYUK kamligini kiritsa 
bo‗ladi. Termoelektrod simi diametri 0,3 yoki 0,5 mm ni tashkil etadi. 
Platinorodiy (30% rodiyli)-platinorodiyli (6% rodiyli) termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida 
temperaturalarning +300° dan to 1600°C gacha oralig‗ida, qisqa vaqt davomida 1800°C gacha qo‗llaniladi. 
Musbat elektrod —30% rodiy va 70% platina qotishmasidan, manfiy elektrod —6% rodiy va 94% platina 
kotishmasidan tashkil topgan. Mazkur termometrlar platinorodiy-platinali termometrlarga qaraganda 
darajalash xarakteristikalarining barqarorligi yuqoriligi bilan ajralib turadi, ammo bu termoelektrodlar ham 
tiklanadigan muhitda yomon ishlaydi. Platinorodiy-platino-rodiyli termometrlarda termo EYUK 
temperaturalarning 
intervalida ozgina hosil bo‗ladn, bu hol esa sovuq ulanmalar 
temperaturasiga tuzatish kiritishni talab etmaydi. 
Volьframreniy-volьframreniyli (TVR — 5/20 va TVR —10/20) termoelektr termometrlar uzoq vaqt 
davomida 0° dan 2200°C gacha temperaturalarni va qisqa vaqt davomida 2500°C gacha, shuningdek, 
vakuumda, neytral va tiklanadigan muhitlarda temperaturalarni o‗lchashga mo‗ljallangan. Musbat 
termoelektrod 95% volьframdan va 5% reniydan yoki 90% volьframdan va 10% reniydan tashkil topgan 
qotishma, manfiy elektrod 80% volьframdan va 20% reniydan tashkil topgan qotishma. 
Termoparalarning ba‘zi turlari (mis-kopelli, xromelь kopelli, volьframreniy-volьframreniyli BP 5/20 
yoki BP 10/20) uchun avvalgi nomlari va darajalash xarakteristikalari ham qoldi. SEV standarti bu 
termoparalar uchun hech qanday belgilashlar kiritmadi. Boshqa tur termoparalar uchun yangi nomlar va 
belgilashlar kirititildi: nikelьxrom-nikelьalyuminiyli termopara, K turi, avvalgi nomi xromelь-alyumelli va 
belgilanishi XA; darajalash xarakteristikasi o‗zgarmay qoldi. Platinorodiy-platinali va platinorodiy-
platinorodiyli termoparalar uchun belgilashlar o‗zgaradi (PP o‗rniga S, PR o‗rniga V kiritiladi) va darajalash 
xarakteristikasi o‗zgaradi. Bundan tashqari, avvalda seriyali ishlab chiqarilmagan qator yangi termoparalar 
joriy qilinadi: 
Mis—mis-nikelli (mis-konstantan termoparasiga yaqin) T turi, temir-mis-nikelli (temirkonstantan 
termoparasiga yaqin) 
J
turi va nikalь-xrom-mis nikelli, E turi. 
Turli muhitlar temperaturasini o‗lchaydigan termoparaning sxemasi 
3.6- rasmda ko‗rsatilgan. U g‗ilof 1, qo‗zg‗almas yoki qo‗zg‗aluvchan 
shtutser