Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar 1-topshiriq

---

Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar 
1-topshiriq. 
Berilgan namunalardan foydalanib, berilgan ilmiy maqolaga
annotatsiya yozing. 
O‘ZBEK TILINI O‘QITISHDA ERGASH GAPLARNING TASNIFI 
Sodda gaplardagi sintaktik o‘rinlar ergash gapli qo‘shma gaplardagi sintaktak 
o‘rinlardan aslida farq qilmaydi, ular bir xil. Sintaktik o‘rin uchun ayni o‘rinni 
qanday birlik egallashi ahamiyatli emas. Bu munosabat bilan 
Он слышит
журавлиный крик 
vа 
Он слышит как кричат журавли 
gaplarini qiyoslab, bu 
gaplarning tarkibiy sxemasida farq yo‘qligini, bu sxemalar bir xil ekanligini, farq 
faqat vositasiz ob’ekt ifodasi bilan berkiluvchi sintaktik o‘rinning qanday birlik 
bilan to‘ldirilayotganligidaligini, bu o‘rin esa 
слышат 
fe’lining mazmuni bilan 
bog’liqligini aytadi. Birinchi gapda mazkur sintaktik o‘rin so‘z birikmasi bilan, 
ikkinchi gapda esa gap bilan berkilgan. Ana shunga ko‘ra u mazkur sodda gap va 
keyingi ergash gapli qo‘shma gap o‘rtasidagi funksional muqobillik bor deb 
hisoblaydi, hatto bu qo‘shma gapni sodda gapning o‘ziga xos analogi deb qaraydi. 
Sintaktik o‘rin gapdagi predikatni ifodalagan so‘zning ma’nosi va demak, 
valentligiga ko‘ra yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, bosh gapning kesimi 
vazifasidagi so‘zning ma’nosi va valentligi ergash gapning mohiyatini va 
qo‘llanishini ta’minlaydi. Predikatning valentligiga ko‘ra yuzaga keladigan sintaktik 
o‘rin, agar predikatning mazmuniy imkoniyati yo‘l qo‘ysagina, tobe predikativ birlik 
tomonidan egallanishi mumkin. Aks holda, ergash gapli qo‘shma gap tarkib 
topmaydi. Shuning uchun ham ayrim tilshunoslar ergash gapli qo‘shma gap tarkibini 
tasvirlashda valentlik nazariyasidan foydalanadilar. Ergash gapli qo‘shma 
gaplarning mazmuniy sintaksisini o‘rganishda ham o‘rni bilan valentlik nazariyasiga 
murojaat qilish maqsadga muvofiq. 
Aytilgan mulohazalardan shu narsa kelib chiqadiki, ergash gapli qo‘shma 
gaplarni o‘rganishda bari bir sodda gaplardagi bo‘laklarning vazifalaridan andaza 
olgan ma’qul. Chunki yaxlit sintaktik o‘rinlar tizimi pozitsion struktura sifatida 
ergash gapli qo‘shma gaplar sodda gaplardek deyarli farq qilmaydi. Ergash gapli 

---

qo‘shma gaplarda gapning grammatik «sinchi» (karkasi), asosini bevosita bosh gap 
tashkil qiladi. Ergash gap esa u yoki bu tarzda ana shu bosh gap tarkibiga muayyan 
bir bo‘lak sifatida kiradi. «Bosh gap tarkibidagi muayyan bo‘lakni izohlaydigan 
ergash gaplar» deb ajratilganda ham shu narsa nazarda tutilgan. 
Endi «bosh gapni yaxlitligicha izohlaydigan ergash gaplar» degan «iboraga 
kelsak, u mantiqan to‘g’ri emas. Bunday gaplar ham bosh gap-dagi muayyan bir 
bo‘lak — xol vazifasida keladi. Ergash gaplarning bu tipini baholashda ko‘pincha 
ayrim tilshunoslar ularni hol ergash gaplar deyishdan o‘zlarini tiyadilar. Bu 
munosabat bilan R. Sayfullaeva shunday yozadi: «Hol ergash gapli qo‘shma gap 
bilan ikkinchi darajali bo‘laklardan biri bo‘lgan hol turlarining son jihatidan teng 
kelmasligidan cho‘chiymizmi?! Hol predikativ birlik emas, balki u gap bo‘lagidir. 
Hol ergash gap esa predikativ birlik bo‘lib, diskursning bir elementi. Demak, hol 
bilan hol ergash gapni bir planda o‘rganib bo‘lmaydi, ular sintaktik turlarining son 
jihatidan teng bo‘lishi shart emas». Lekin R. Sayfullaeva bari bir an’anadan chiqib 
ketolmaydi: «Ergash gap bosh gapning biror bo‘lagini izohlaydi. Agar bosh gapdagi 
izohlanuvchi bo‘lak ifodalanmasa, ergash gap bosh gapni butunicha izohlaydi», 
Aslida «butunicha izohlaydi», «bosh gapga butunicha aloqador bo‘ladi» qabilidagi 
iboralarning o‘zi aniq emas. Qanday qilib ergash gap yaxlit
bosh gapni izohlashi mumkin? Har qanday gap bo‘lagi (aniqlovchi bundan 
mustasno) funksional jihatdan faqat va faqat kesimga aloqador bo‘ladi. Keng 
ma’nodagi hol sintaktik o‘rnini egallagan predikativ birlik, ya’ni demak, ergash gap 
ham yaxlit bosh gapga emas, balki uning bir konstruktiv bo‘lagi — kesimga 
aloqador bo‘ladi. Masalan,