Бағдарламасы негізінде оқытуды көздейді. Оқулықтың жазылуында

Бақылау сұрақтары 
1. Оқыту құрылғылары дегенде не түсініледі және олардың негізгі 
міндеттері неден тұрады? 
2. Оқулықтармен жұмыс істеу қандай бағыттарда жүргізіледі? 
3. Көрсетуді пайдаланудың маңызы мен мақсаты неден тұарды? 

---

91 
15-§. Аз комплектті мектепте математикадан бастауыш білімді 
ұйымдастырудың ерекшеліктері 
1. Аз комплектті мектептер жайлы 
Мемлекетімізде, ауылдық жерлерде кішігірім және тұрғындар жасайтын 
алыс пункттер бар, бұл жерлерде бір сыныпқа белгіленген нормадан біраз 
кем болған 7 жастағы балалар болса, аз комплектті мектептер ашылады. Ол 
мектепте бір оқытушы бір уақыттың өзінде бірнеше сыныпта істейді. 
Сыныптарда саны 3-ден 30-ға дейін оқушылар болуы мүмкін. Бір оқытушы 
барлық (I-IV) сыныптармен бір уақытта істейтін мектеп бір комплектті 
мектеп деп аталады.
Екі оқытушы, үш (кейде төрт) сыныппен істейтін мектеп екі комплектті 
мектеп деп аталады. Екі комплектті мектептерде үш сыныпты екі комплектке 
біріктірудің осындай варианттарын жүзеге асыру мүмкін: 1- және 2- 
сыныптарды бір комплектті етіп біріктіру (мұндай жағдайда бірінші сынып 
пен үшінші сыныптың оқытушысы істейді), 1- және 3- сыныптарды, 2 - және 
4-сыныптарды бір комплектке біріктірудің сәйкес варианттары таңдалады. 
Аз комплектті мектептерде істеу оқуытушылар мен оқушыларға бірнеше 
қиындықтар мен тосқаулар қояды: 
1. Оқытушы әр күні сабаққа дайындалуы және әр түрлі пәндерден 
кемінде 8 сағат сабақ өтуі керек. Аз комплектті мектептерде сабақ жоспарын 
түзу қарапайым мектептің бір сыныбымен істеуге қарағанда көп уақыт 
жұмыс істеуі деңгейімен қиын. Күнде 8 сағат немесе 12 жоспар бойынша 
жұмыс істеу қиын, оларды өзара координациялау біраз уақыт талап етуімен 
де, оларға оптималдық нәтиже беретін оларды бір бүтін етіп бірікітіру 
қажеттілігімен де қиын. Бұлардың бәрі оқытушылардан тиісті білімдерді 
білуден тыс, максимал дәрежеде күш, үйлесімділік, сабыр, қайрат, 
жігерлілікті талап етеді. 
2. Оқушылардың бірнеше сыныпқа мұқият көңіл бөлуі өте қиын. 
3.Оқытушы бір сыныппен сабақтың жарты немесе1/3 бөлігінде 
шұғылдануына, сабақтың қалған уақытында оқушылар өздері істеуге туры 
келеді. 
4. Оқушылар өзіндік жұмысын орындаған уақытта оқытушы басқа 
сынппен шұғылданады. 
5. Бір сыныптың оқушылары, сол кезде оқытушының басшылығында 
істеп жатқан басқа сынып оқушыларының кедергі беруіне қарамай, өздері 
істей беруі тиіс. 
Соған қарамай аз комплектті мектептің оқуышылары үшін бірнеше 
тиімділіктер де бар. 
1. Сыныпта оқушылар санының аздығы (кейде 2-3 оқушы). Бұл 
оқушыдан жиі-жиі сұрау, оқушылардың білімдеріндегі кемшіліктерді табу 
және оларды жөндеу мүмкіндіктерін береді. 
2. Аз комплектті мектептерде оқушлардың дәптерлерін тексеруге аз ғана 
уақыт жұмсайды, ол бұл дәптерлер арқылы оқушы қандай және неден 
қиналып жатқанын оңай біледі. 

---

92 
3. Аз комплектті мектептерде оқушы сабағының шамамен 1/3 бөлігінде 
өзіндік жұмыс істеуге туры келеді. Мұның оқу мәселелерінен тыс, үлкен 
тәрбиелік маңызы да бар: жігерлілікті нығайтады, қиындықтарды жою 
іскерлігі тәрбиеленеді. 
4. Жоғары сыныптың оқушылары төменгі сыныптың оқушыларын 
жәрдем беруі мүмкін, өйткені олар күнде бір сынып бөлмесінде бірге 
отырады. 
Сабақты жоспарлау да аз комплектті мектептерде жұмысты 
ұйымдастыруды белгілеп беретін факторлардың бірі саналады. Ал бұл 
жоспарлау әртүрлі жұмыстарды бірнеше сынып бір уақытта орындауды 
қамтамасыз етуден тұрады. 
Мысалы, бір комплектті мектептерде дүйсенбі күнге сабақ кестесі 
төмендегідей етіп қойылады: 
Сабақтың 
басқыштары 
Уақыты 
Жұмысты сыныптар бойынша ұйымдастыру 
I сынып 
II сынып 
III сынып 
1. 
10 
минут 
Өзіндік. 
Саннан 
қосындыны 
азайтуға тиісті 
мысалдар 
Өзіндік. 20-ға 
дейінгі 
сандарды 
жазып, 
олардың 
үстінде қосу 
амалдары. 
Оқытушының 
басшылығында 
жаңа тақырыпты 
таныстыру және 
оны дамыту. 
Өзіндік 
берілетін 
тапысрманы 
түсіндіру. 
2. 
15 
минут 
Өзіндік. 
Оқулықтан 
мысал және 
мәселелер 
беру 
Оқытушының 
басшылығында 
өзіндік 
жұмысты 
тексеру. Жаңа 
тақырыпты 
түсіндіру. 
Өзіндік 
жұмысқа 
нұсқау беру. 
Үйге 
тапсырма. 
Өзіндік. 
Оқулықтан 
мысал және 
мәселелер 
шешу. 
3. 
15 
минут 
Оқытуышыны
ң 
басшылығынд
а. Өзіндік 
жұмысты 
тексеру және 
ауызша 
жаттығу 
Өзіндік. 
Оқулықтан 
мысал және 
мәселелер 
көрсетіледі. 
Өзіндік. 
Бұрынғы 
тапсырмалар 
жалғастырылад
ы. 

---

93 
орындау. 
“Тыныш” 
ойыны, үйге 
тапсырма беру 
4. 
5 минут Өзіндік. 
Оқулықтан 
мысал және 
мәселелер 
көрсетіледі. 
Өзіндік. 
Бұрынғы 
тапсырмалар 
жалғастырыла
ды. 
Оқытуышының 
басшылығында 
өзіндік 
жұмыстар 
тексеріледі. 
Үйге тапсырма 
беріледі 
Демек, 1-сыныптар екі сабақты алдын-ала оқиды және алдын-ала 
аяқтайды. 
Оқытушы үшін ең ауыр сағаттар 3-ші және 4-ші сабақтар. 
Аз комплектті мектептерде оқу жұмысын жоспарлау тиісті методикалық 
қоланбалар арқылы оқытушыларға жеткізілуде. 
Үш сыныпта бір уақытты өткізілетін бір предеметті (математика) 
сабағының болжамды жоспарын келтіреміз: 1-сыныпта “саннан қосындыны 
азайту” (дамыту); 2-сыныпта “21-ден 100-ге дейін болған сандарды ауызша 
номерлеу” (яғни, түсінік беру); 3-сыныпта “1000 ішінде ауызша номерлеу” 
(яғни түсінік беру). (Л.Ш. Левенберг тағы басқалар. “Бастауыш сыныптарда 
математиканы оқыту методикасы”).
Барлық нәрседен бұрын аз комплектті мектептерде сынып тақтасының 
өлшемін үлкейту керек. Өйткені бірнеше сыныппен жұмыс жүргізуде тақтаға 
біріншіден бірнеше тапсырмалар, материалдар жазылады, екіншіден бірнеше 
сынып үшін жазылады. Сонымен қатар тапсырмалар жалпы мектепке 
қарағанда толығымен баяндалады. Өйткені оқушылар олардан оқытушының 
түсіндіруісіз пайдалана алуы керек. Аз комплектті мектептердің жұмыс 
тәжірибесінде бұл мәселелерде қосымша жеңіл жылжымалы, аспалы 
сағаттар, ұзайтырылған сынып сағаттарынан (тартып тұратын перделермен 
қамтылған), алып қойылатын (ашылатын тақта) арнаулы сағаттарды 
пайдаланады. 
Аз комплектті мектептерде оқушыларды оқытуда әртүрлі кестелер де 
үлкен рөл ойнайды. Мұнда негізінен, жалпы білім беретін мектептерге 
арналған кестелерді пайдалану мүмкін.
Аз комплектті мектептер үшін мәліметтері өзгертірілген кестелердің 
маңызы үлкен. Мысалы, қарапайым мәселелердің (күрделі мәселелердің) 
қысқаша жазу үлгілерін өз ішіне алатын кестелерді қалталы етіп дайындау 
мақсатқа сай, бұл қалталар санның мәліметтерін оған теріс болған мәселемен 
ауыстырудың нәтижесінде мақсатты жүзеге асыру мүмкіндігін береді. 
Аз комплектті мектептерде алгоритмдік кестелерге, яғни алгоритмдлік 
қағидаларды өз ішіне алған кестелерге үлкен орын беру тиіс.

---

94 
Тарқатпалы дидактикалық материалдарды пайдалану да өзіндік 
жұмыстарды жақсы орындауға мүмкіндік жасайды. Көп жағдайда бұлар 
үлестірмелі қағаздардан тұрады. 
Аз комплектті мектептер барлық мектептер үшін белгіленген 
бағдарламалар бойынша жұмыс істейтін және негізінен басқа мектептерге 
ұқсас тәсілдерді пайдаланады. Бірақ мұнда сабақтың ұйымдастырылуында 
айырмашылық бар. Аз комплектті мектептерде балаларды оқыту және 
тәрбиелеу оқытушыдан үлкен шеберлікті талап етеді. 
Екі сыныппен өткізілген жаттығуларды жоспарлауда оқытушы төмендегі 
мәселелерді шешуі тиіс: 
1) оқытушының басшылығында өткізілетін жаттығудың уақытын 
рационал бөлу; 
2) оқушылардың өзіндік тұрғыдан шұғылдануын дұрыс ұйымдастыру; 
3) өзіндік жұмыстарды қашан және қалай тексеруді алдын-ала дұрыс 
жоспарлау; 
4) бір сыныптан екіншісіне өтуді қалай жүзеге асыруды шешу. 
Бұл мәселелерді шешуде оқытушы сабақ кестесінде математика 
сабағының орнын, сабақтың түрін белгілеп алуы, сабақтың минуттар 
бойынша бөлінген нақты жоспарын түзіп алуы тиіс. 
Сабақ кестесінде математика әдетте, бірінші немесе екінші сабаққа 
қойылады. Математика сабағын басқа сыныптағы дәл осы математика 
сабағымен бірге болуы тиімді. 
Аз комплектті мектептерде сабақтың мазмұнын және түріне қарап 
жаттығуларды бірге жүргізудің мынадай төрт түрі ерекшеленеді: 
а) барлық сыныптарда жаңа материал үйреніледі; 
ә)бір сыныпта жаңа материал үйреніледі, ал екінші сыныпта жаттығулар 
орындалады; 
в) екі сыныпта біліктіліктерді нығайту және дамыту сабағы өткізіледі; 
г) екі сыныпта практикалық жұмыстар немесе экускурция өткізіледі. 
Мысалы:
Төменгі сынып 
Жоғары сынып 
Сабақтың тақырыбы 
Сабақтың тақырыбы 
Сабағытың тақырыбы 
Сабақтың тақырыбы 
Сабақтың барысы 
1. Оқытушының оқушылармен 
жұмыс істеуі 
1. Оқушылардың өзіндік 
жұмыстары 
2. Оқушылардың өзіндік 
жұмыстары 
2. Оқытушының оқушылармен 
жұмыс істеуі 
3. Оқытушының оқушылармен 
жұмыс істеуі. 
3. Оқушылардың өзіндік 
жұмыстары 
4. Оқушылардың өзіндік 
жұмыстары 
4. Оқытушының оқушылармен 
жұмыс істеуі 

---

95 
I-IV сыныптарда сабақты ұйымдастыру түрлерінің бірін қарап шығайық, 
ол екінші жарты жылдық үшін бірінші сыныптың балалары өзіндік тұрғыдан 
істеу біліктілігіне ие болғанынан соң ұсынылады. 
Сабақтың мұндай құрылымы осындай түрге сәйкес келеді: 
Бір сыныпта жаңа материалды түсіндіріп, қалған екі сыныпта үйренілген 
материалды дамыту. 
Бірнеше сынып бір уақытта шұғылданғанында оқушылардың өзіндік 
жұмыстары жеке орында иелейді. 
Сабақта өзіндік жұмыс істеудің мазмұны төмендегідей: 
— сабақта жаңа білімдерді меңгеру үшін қажет болған, бұрын өтілген 
материалды оқулық немесе басқа көздер бойынша өзіндік тұрғыдан қайталау; 
— сабақты үйренілген материалды нығайту үшін жаттығулар; 
—алынған білімдерді қолданылатын алуан түрдегі жаттығулар. 
Өзіндік жұмысты дұрыс ұйымдастыруда оқу тапсырмаларының 
қолданбаларын ескерту жәрдемінде береді. 
Өзіндік жұмыс істеу тәсілдерімен оқытушы балаларды мектептегі 
бірінші сабақтан бастап таныстыруды бастайды. 
Бұл пікірлеу қабілетін қалыптастырады, математикалық сөйлеуді 
дамытады, сабақты төмен игергерген оқушылардың материалды жақсы 
түсініп алу және басқалар сияқты өзінің жетістіктерінен қуануына мүмкіндік 
береді.