Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

2.6. Lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi 
O‘zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi» nomli 
BHMS bilan tartibga solinadi. Unga ko‘ra, «Lizing (moliyaviy ijara) 
ijara munosabatlarining alohida turi bo‘lib, unda bir taraf (lizing 
beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining) topshirig‘iga binoan 
uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-
mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi va uni shu shartnomada 
belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun 
lizingga oluvchiga o‘n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunga lizing 
shartnomasi quyidagi shartlarning biriga javob berishi kerak: 
a) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga 

---

70 
oluvchining mulki bo‘lib o‘tsa; 
b) lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat 
muddatining 80 % dan ortiq bo‘lsa yoki lizing obyektining lizing 
shartnomasi tugaganidan keyin qoldiq qiymati uning boshlang‘ich 
qiymatining 20 % dan kam bo‘lsa; 
v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing 
obyektini uning bozor qiymatidan past narxda evazini to‘lab sotib olish 
huquqiga ega bo‘lsa, bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi 
lizing obyekti qiymati asos bo‘ladi; 
g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing 
to‘lovlarining umumiy summasi lizing obyekti qiymatining 90 % dan 
ortiq bo‘lsa»
1
. 
Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-I shakldagi 
dalolatnoma bilan rasmiylashtirilgan bo‘lishi lozim. 
Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun 
lizing oluvchi subyektdan olinishi lozim bo‘lgan to‘lovni (qo‘shilgan 
qiymat solig‘i bilan birga) operatsion daromadlar tarkibiga (Debet 4810 
- «Uzoq muddatli ijara bo‘yicha olinadigan joriy to‘lovlar», 4820 - 
«qisqa muddatli ijara bo‘yicha olinadigan to‘lovlar», Kredit 9550 - 
«Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9350 - «Qisqa muddatli ijaradan 
daromadlar») kiritadi.
Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta’mirlash xarajatlari lizing 
oluvchi tomonidan qilinadi, kapital ta’mirlash esa shartnomadagi 
kelishuvga muvofiq lizing oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan 
amalga oshiriladi. 
Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini aniqlashi lozim. 6-son 
BHMSga muvofiq, lizing subyekti bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo‘yicha lizingga oluvchiga 
kelgusida topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi 
shaxs; 
b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing 
shartnomasi bo‘yicha lizing obyektini olayotgan shaxs; 
v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs. 
Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan 
olinayotgan taqdirda, aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga 
beruvchining kreditori va lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish 
ko‘rishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
1
«Ijara hisobi» nomli 6-son BHMS. O’z.R. Adliya vazirligida 2004-yil 22-iyunda 1374-son bilan ro’yhatga olingan. 

---

71 
Lizingga beruvchi lizing obyektini bo‘lgusi foydalanuvchidan 
keyinchalik uni xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib olgan 
hollarda, lizingga oluvchi va sotuvchi bir shaxs bo‘lishga yo‘l 
qo‘yiladi.Auditor 
yuqorida 
ko‘rsatilgan 
masalalarni 
tekshirib, 
o‘rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini o‘zining ish 
hujjatlarida aks ettirishi lozim. 
Ko‘pchilik Xo‘jalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan 
ko‘ra foydaliroq bo‘lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor 
avtomashinani 
ishlatish 
va 
ta’mirlash 
xarajatlarini 
qoplash, 
hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan tanishishi 
lozim. 
Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra ijara to‘lovlari 
ijarachi tomonidan uning xarajatlariga qo‘shilsa (2010, 2310, 2510, 
2710 schyotlar debet va 6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to‘lovi 
summasidan daromad solig‘i undiriladi (Debet 6910, Kredit 6410). 
Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga olingan asosiy 
vositalar uchun hisoblangan ijara to‘lovi summasidan budjetdan 
tashqari fondlarga to‘lovlar hisoblanmaydi. 
Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo‘lgan jismoniy 
shaxslardan ijaraga olinsa, hisoblangan ijara to‘lovi summasidan 
daromad solig‘i ushlanmaydi. Subyekt bunday to‘lovlarning barcha 
turlari bo‘yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda bildirib turishi lozim. 
Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan hisob-
kitoblarni hisobga olish qoidalari va soliq qonunchiligiga rioya 
qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. 
Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining 
xususiyatini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuning uchun 
lizing shartnomalarini tuzish, muomalalarni buxgalteriya hisobida aks 
ettirish va soliqqa tortishda yo‘l qo‘yiladigan xatolarning aksariyati 
me’yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy qo‘llanmalar 
yetishmasligi bilan bog‘liq. 
Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: 
rejalashtirish, auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o‘tkazish, auditorlik 
hisoboti va xulosalarini tuzishda maxsus yondoshuv talab qilinadi. 
Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan 
bog‘liq barcha tavakkalchiliklar lizinga oluvchiga o‘tkaziladi. Lizingga 
oluvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv va majburiyat sifatida 
lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki 
minimal lizing to‘lovlarining diskontlangan qiymati bo‘yicha, agar u 

---

72 
past bo‘lsa, tan olinishi kerak. 
Audit jarayonida auditor lizing to‘lovlarining diskontlangan qiymat 
to‘g‘ri hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing 
to‘lovlarining diskontlangan qiymatini hisoblashda diskontlaydigan omil 
bo‘lib, lizing shartnomasida ko‘zda tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, 
agarda uni aniqlash imkoniyati bo‘lsa, aks hollarda lizingga oluvchining 
qarz sarmoyasi bo‘yicha o‘sib boruvchi foiz stavkasidan foydalaniladi. 
Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga 
beruvchi lizing to‘lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda lizingga 
beruvchining daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash bo‘yicha 
majburiyatlar va ularning lizing muddati davomida taqsimlanishi 
ko‘rsatiladi. 
Auditor lizing bo‘yicha foizlar lizing shartnomasi davomida davrlar 
bo‘yicha taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanmagan 
majburiyatlar qoldig‘iga doimiy foiz stavkasini o‘rnatish maqsadida 
lizing to‘lovlari jadvalida aks ettirilganligiga ahamiyat berishi kerak. 
Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan lizing 
obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgilangan maqsadda 
foydalanish uchun yaroqli holga keltirish bilan bog‘liq xarajatlar lizing 
obyektining qiymatiga qo‘shilganligini ham aniqlash lozim. 
Lizingga oluvchining lizing obyektini yaxshilash (obodonlashtirish, 
qo‘shimcha qurish, qo‘shimcha asbob-uskunalar bilan ta’minlash, 
rekonstruktsiya, modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va 
h.k.) xarajatlari lizing obyekti qiymatini ko‘paytiruvchi kapital 
qo‘yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar lizing obyekti, lizingga 
beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan bo‘lsa, shartnomaning amal 
qilish muddati tugagandan so‘ng yoki shartnoma bekor qilingach, 
lizingga oluvchi ana shu maqsad yo‘lida sarflangan barcha 
xarajatlarning qoplanishini talab qilish huquqiga ega, agarda lizing 
shartnomasida o‘zgacha shartlar ko‘zda tutilmagan bo‘lsa.
Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo‘yicha 
amortizatsiya ajratmasi to‘g‘ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. 
Lizing obyektlari bo‘yicha amortizatsiyani hisoblash O‘zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligining 2003-yil 9-oktyabrdagi 114-sonli 
buyrug‘i bilan tasdiqlangan 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga 
muvofiq amalga oshiriladi. 
Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin 
lizing obyektiga mulkiy egalik qilish huquqini olishga ishonchi 
bo‘lmasa, u holda u quyidagilardan qaysi biri qisqaligidan kelib chiqib: 

---

73 
lizing shartnomasi muddati davomida yoki lizing obyektining xizmat 
qilish muddatida to‘liq amortizatsiya qilishi mumkin. Audit jarayonida 
lizing obyektini yillik qayta baholash lizingga oluvchi tomonidan 
qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil 
qilish lozim. 
Lizing shartnomasi to‘xtatilganda lizing obyektini qaytarish, lizing 
shartnomasiga muvofiq uning to‘xtatilgan sanadagi obyektining 
qoplanmagan qiymati summasi bo‘yicha amalga oshirilaganligi 
tekshiriladi. Lizing obyektining chiqib ketishidan moliyaviy natijani 
aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing obyekti qiymatining 
ko‘paygan summasi, ya’ni oldingi baholashlardagi qiymat pasayishi 
summasiga nisbatan ortgan qismi lizing obyektining chiqib ketishidan 
ko‘rilgan daromad tarkibiga qo‘shiladi va bir vaqtning o‘zida 8510 - 
«Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schyoti bo‘yicha rezerv 
kapitalini kamaytiradi. Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida 
lizing aktiv sifatida lizing muddati boshlanishidagi lizing obyektining 
joriy qiymati yoki minimal lizing to‘lovlarining diskontlangan qiymati 
bo‘yicha, agar u past bo‘lsa, tan olinishi kerak.