65
holda, aktivning dastlabki qiymati
yoki moliyaviy hisobotlarda
ko‘rsatilgan qiymat o‘rnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir.
Auditor asosiy vositalarga eskirishni hisoblashning to‘g‘riligini
tekshirishda o‘rnatilgan har oylik eskirishni hisoblash qoidalariga
buxgalteriya tomonidan rioya qilinayotganligini aniqlashi lozim. Bunda
tekshirish uchun asosiy vositalarga eskirishni hisoblashda to‘ldiriladigan
6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo‘lib xizmat qiladi. Auditorga
xizmat qilish muddati o‘tib, amortizatsiyani hisoblash to‘xtatilgan
asosiy
vosita obyektlarining ro‘yxati taqdim etilishi lozim. Agar subyektda
tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo‘llanilsa, ushbu
holat uning hisob yuritish siyosatida ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim.
Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
-
subyekt
hisob
siyosatida
ko‘rsatilgan-asosiy
vositalarga
amortizatsiya hisoblash qoidalariga rioya qilinishini tekshirish;
- amortizatsiya ajratmalarini asosiy vositalarning u yoki bu guruhiga
olib borishning to‘g‘riligini tekshirish;
- har oylik amortizatsiya ajratma summalari bo‘yicha
hisob-
kitoblarni tekshirish;
- amortizatsiya ajratmalarining hisobda o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks
ettirilishini tekshirish.
Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi
schyotlarida aks ettirishning to‘g‘riligini aniqlash 5-son-«Asosiy
vositalar», 21-son-«Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy-
Xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash
bo‘yicha yo‘riqnoma» nomli BHMS lar va mijoz-subyekt hisob siyosati
to‘g‘risidagi buyrug‘ining tegishli qismiga muvofiq amalga oshiriladi.
Buning uchun subyekt hisob siyosati bo‘yicha buyrug‘ining qoidalari;
asosiy vositalar amortizatsiya hisob-kitobi bo‘yicha ishlanma jadvallar
ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
Auditor
amortizatsiya
hisoblashning
maxsus
shartlari
qo‘llaniladigan asosiy vositalar obyektlarining ro‘yxatini olishi zarur.
Bularga xususan quyidagilar kiradi:
- xizmat qilish muddati o‘tib ketgan asosiy vositalar;
- amortizatsiya hisoblanmaydigan asosiy vositalar;
- konservatsiyadagi asosiy vositalar;
- amortizatsiya hisoblash to‘xtatilgan asosiy vositalar;
- jadallashtirilgan amortizatsiya usuli qo‘llanilayotgan asosiy
vositalar;
- noishlab chiqarishdagi asosiy vositalar;
66
- moliyaviy lizing shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar.
Amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishini tekshirish mobaynida
auditor amortizatsiya hisoblash usullari (chiziqli usul, kamayib boruvchi
qoldiq usuli, foydali ishlatish muddati davomidagi yillari yig‘indisi
bo‘yicha qiymatini hisobdan chiqarish usuli, qiymatni mahsulot (ish)
hajmiga mutanosib ravishda hisobdan o‘chirish usuli) ga e’tibor berishi
zarur.
Asosiy
vosita
obyektlarining
bir
xil
guruhlari
bo‘yicha
amortizatsiya hisoblashning tanlangan u yoki bu usulini qo‘llash uchun
foydali xizmat qilish muddati davomida boshqasiga o‘zgartirilmasdan
amalga
oshirilishi
lozim.
Ammo,
soliqqa
tortish
maqsadida
amortizatsiya ajratmalari hisoblash O‘zbekiston Respublikasi soliq
Kodeksi 23-moddasiga muvofiq asosiy vosita obyektlarining dastlabki
qiymatiga nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin.
Auditor tanlab tekshirish usuli bilan asosiy
vositalarning foydali
xizmat qilish muddati to‘g‘ri belgilanganligini aniqlaydi. Chunki,
hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari summasi va amortizatsiya
ajratmalari normalarini belgilash shunga bog‘liq. Amortizatsiya
ajratmalari normalari noto‘g‘ri belgilangan holatlar aniqlanganida,
auditor buning oqibatida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi qanchalik
oshgan (pasaygan) ligini aniqlaydi.
Shunindek, amortizatsiyani hisoblash muddatlarining boshlanish va
to‘xtatilish
muddatlari, hisoblashning muntazamligi, amortizatsiyani
hisoblashda pasaytiruvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo‘llashning
to‘g‘riligini
tekshirish
zarur.
Amortizatsiya
ajratmalari
hisob-
kitoblarining to‘g‘riligi tanlab tekshiriladi.
Amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga
olib borishning to‘g‘riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini
auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning
muhim masalalaridan biri
hisoblanadi. Auditor amortizatsiya hisoblanadigan obyektlar asosiy
vositalarning qaysi guruhiga (ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarish)
tegishliligini, asosiy vositalar mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish,
xizmat ko‘rsatish) da ishlatilayotganligi yoki operativ (qisqa muddatli)
lizing shartnomasi asosida berilganligini aniqlashi lozim. Noishlab
chiqarish sohasidagi asosiy vositalar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya
ajratmalari o‘z mablag‘lari manbalari hisobiga,
operativ lizing asosida
topshirilganlari bo‘yicha esa foyda yoki zararlarga olib boriladi.
Asosiy vositalarga eskirishni hisoblashni hisobga olishda eng ko‘p
uchraydigan qoida buzilish hollari quyidagilardan iborat:
67
ayrim subyektlarda asosiy vositalarga eskirishni hisoblash har
choraklikda amalga oshiriladi;
soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish maqsadida ataylab xizmat
muddati o‘tib ketsa ham asosiy vositalarga eskirishni hisoblash davom
ettiriladi;
asosiy vositalarga asossiz ravishda eskirishning tezlashtirilgan usuli
qo‘llaniladi va h.k.
Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish mobaynida quyidagi tashkiliy
amallar qo‘llanilishi mumkin:
- asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199)
bo‘yicha qoldiqlarni va joriy yilda hisoblangan amortizatsiyani
oldingi
davrlardagi ma’lumotlar bilan taqqoslash va ularning o‘zgarishini
baholash;
- joriy yilda jamg‘arilgan amortizatsiya qoldig‘ini oldingi
davrlardagi qoldiqlar bilan taqqoslash.
Audit jarayonida asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalari
hisobot davrida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarida to‘g‘ri aks
ettirilganini tekshirish lozim. Asosiy vositalarning ayrim obyektlari
bo‘yicha ajratmalar buxgalteriya hisobida tegishli summalarni
jamg‘arish yo‘li bilan yoki obyektlarning dastlabki qiymatini
kamaytirish yo‘li bilan aks ettiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
