Zarralar fizikasi

§ . Yadro esa proton va neytronlardan tashkil topgan. Agar 
proton va neytronlar inersiya markazlari bir-birining ustiga tushmasa 
(1.7-b rasm) yadroning dipol momenti 
P'
= 
Ze
§ ga teng boiadi, bu yerda 
§ — zaryad simmetriya markazining yadro inersiya markazidan ogishi.
23
j ■ 
Nci -
toq-jufi: yadroning spini 
I -
2 boiishi mumkin emas, bu yadro
1.7-§. Yadroning elektr kvadrupol momenti
5
a)
b)
1.7-rasm. a) elektr dipol; b) protonlari neytronlarga 
nisbatan siljigan yadro.

---

I lamina yadrolarning dipol momenti nolga teng bo6lib chiqdi. Bu yadroda 
proton
lar va neytronlar tekis aralashganligini bildiradi.
Dipol momenti
D:=\zp-(r)dr,
(1-7Д)
Bunda: 
p if)
- inersiya markaziga nisbatan zaryad taqsimoti; 
dr
- 
r
ga yaqin joyda hajm elementi.
/). = 0 ekan, demak yadroda proton va neytronlar ogirlik markaziga 
nisbatan ajralib turgan emas.
Yadroda protonlar soni zaryad miqdorini xarakterlaydi, lekin yadroda 
/nryad taqsimotini bermaydi. Tajribalar yadro hajmida zaryad taqsimotining 
slerik simmetriyadan chetga chiqish hollari borligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, 
juft-juft yadrolar spektrlarida aylanma yoiak holatlari kuzatilishi yadrolar 
shaklining simmetrik holatidan chetlanishini aniq ko'rsatadi.
Ma’lumki, aylanma holat energiyalari
3 
M r
(1.7.2)
/=1 ZO/
bu yerda 
Mv
M2, 
M3 —
bosh ocqqa harakat miqdori momenti proyeksiyasi. 
/
1
, 
iv L
— bosh o6qqa inersiya momenti proyeksiyasi.
M
= 
hJ, A f = h2J(J+
1) ekanligini bilgan holda (1.7.2) ifoda
h i2 
h21(1 + 1)
E =
----- = ------ ^
(1. 7. 3)
m
23 
23
. / - 0,2,4,8... qiymatlami oladi.
Kvantlangan mikroskopik jismlar sferik simmetrik holatda aylanma 
harakat qila olmaydi, aylanma harakat qilsa albatta simmetrikligi buziladi.
Shunday qilib, yadrolarda aylanma yoiaklar mavjudligi sferik holatdan 
chetlanishini ko'rsatadi. Spinlari noldan farq qiluvchi yadrolar va uyg'ongan 
holatlari aylanma yoiaklari kuzatiladi.
Yadroning elektr kvadrupol momenti 
Q
uning muhim elektr 
xususiyatlaridan biri boiib, yadro shaklini o‘rganishda katta ahamiyatga 
ega. Kvadrupol moment 
Q
=
2Pd=2e
5 
d
ga teng. Ko‘rinib turibdiki, elektr 
kvadrupol moment sirt birligida oichanadi. Oichov birligi bam (1 bam = 
1024 sm2) yadroda zaryadlaming sferik simmetriklik shakldan chetlanishini
37

---

ifodalaydi. Yadroning elektr maydoni 
E
gradient 
QEjQx, QEjQy
bilan 
ta’sirlashuvi tufayli vujudga kelgan yadro kvadrupol momenti
Q - jp ( r ) ( 3 i'2 - r 2)dv
(1-7.4)
ko4rinishda ifodalanadi.
Bu yerda 
p(r) 
- yadroning ichidagi 
r 
nuqtadagi zaryad zichligi, 
г
щ
 -
yadroning 
Q
eng katta qiymatiga ega bo4ladigan 
z
yo'nalish o4qiga 
r
ning 
proyeksiyasi. 
Sferik 
simmetriyaga ega bo4lgan (T )— — ( ^ )
yadrolar uehun 3
r 2
— 
r 2
= 0
Q =
0. Yadro shakli 
z
o6q 
bo'yicha cho4zilgan bo4Isa:
3
r 2 > r
2; 
Q>
0.
3
r 2 < r 2
bo4lsa yadro shakli 
zyo4nalishda siqilgan bo4ladi:
a)
1.8-rasm. a) elektr kvadrupol; b) sferik yadro; d) musbat kvadrupol momentli 
yadro; e) manfiy kvadrupol momentli yadro.
Q<
0 (1.8-rasm).
Yadro kvadrupol momenti tashqi (kuzatiladigan) va ichki (xususiy) 
kvadrupol momentga bo4linadi. Tashqi 
Q
kvadrupol moment laboratoriya 
koordinat sistemasida o4lchanganiga, ichki kvadrupol 
Q0
moment esa yadro 
bilan birgalikda massa markazi atrofida aylanuvchi koordinatalar sistemasida 
o4lchanganiga aytiladi. Yadroning kvadrupol momenti 
Q
uning xususiy 
kvadrupol momenti 
Q0
va yadroning Z o4qqa nisbatan holati esa, o4z 
navbatida, yadro spinining 
(I)
shu Z o4qqa nisbatan yo4nalishi va uning 
simmetriya o4qidagi proyeksiyasining qiymati ('
K)
bilan aniqlanadi (1.9- 
rasm). Sferik bo4lmagan uygongan yadroning spini umumiy holda 
quyidagiga teng:
38

---

I = K + Q
I