Microsoft Word Foydali qazilma end doc

 
11-rasm. Qalayning asosiy minerallari va ishlatilishi. 
1-konserva bankalari, 2-tunika qoplamalari, 3-quvurlar,  
4-qotishmalar, 5-kavsharlash uchun, 6-quymalar, 7-folga. 
 
SURMA KONLARI. 
Sof surma – oqish kul rangdagi metal. Surmaning klarki 
0,00005; erish harorati 630 °С, qaynash harorati 1625 °C, solishtirma 
og‘irligi 6,33. Ishlab chiqarishda surmaning asosiy qismi yumshoq 
metallar bilan ularni mustahkam qilish uchun qorishmalar sifatida 
qo‘llaniladi. Bunday qotishmalar akkumulator plastinkalari ishlab 
chiqarishda, tipografik qotishmalar tayyorlashda, kimyo sanoati uchun 

---

 
68
quvurlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Surmaning germaniy bilan 
arashmasi uning yarim o‘tkazgichlik xususiyatini kuchaytiradi. 
Bundan tashqari surma kauchukni vulkanizatsiya qilishda, alangaga 
chidamli bo‘lgan bo‘yoq ishlab chiqarishda, yonmaydigan matolar 
ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Surma 75ga yaqin mineral tarkibiga 
kiradi. Ularning asosiylari: antimonit, burnotit, bulanjerit, stibnit. Sur-
maning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 
1,8 mln t, shu jumladan, 790 ming t Xitoyda to‘plangan. Bir yilda 
dunyo bo‘yicha 117,0 ming t surma ma’dani qazib olinadi. Shundan 
105,0 ming t Xitoy ishlab chiqaradi. 
Surmaning sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi turlardagi konlar 
bilan bog‘liq:  
Gidrotermal konlar: Bolliviyadagi Chilkobiya, AQSHda Nyu-
Almaden konlari. 
Qatlamsimon cho‘kindi konlar: O‘zbekistondagi,  Djajikrut, Qa-
damsoy, Terekkon konlari. 
SIMOB KONLARI. 
Sof simob – oddiy sharoitda kumushsimon oq rangdagi yaltiroq 
og‘ir metall. Simobning klarki 0,000008, muzlash harorati – 38,7 °C, 
qaynash harorati – 257 °С, solishtirma og‘irligi 13,65. Oddiy sharoitda 
yengil bug‘lanadi. Simob bug‘lari kuchli zahar hisoblanadi. Simob bir 
qancha metallarni: Sn, Au, Na, Ag kabilarni eritish xususiyatiga ega. 
Ayniqsa oltinni yaxshi eritadi. Simob eritmalari «amalgamalar» deb 
yuritiladi. Simob qizdirilganda kuchli kengayish xususiyatiga ega. 
Simob xalk xo‘jaligida amalgamalar olishda, tibbiyotda termometrlar 
tayyorlashda qo‘llaniladi. Simobdan kemalarning suv osti qismini 
muhofaza qilish uchun maxsus buyoqlar tayyorlanadi (12-rasm). 
Simob 20 dan ortiq mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiysi kinovar 
hisoblanadi (12-rasm). Simobning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 
yil ma’lumoti bo‘yicha 240 ming t. Bir yilda dunyo bo‘yicha 1100 t 
simob ma’dani qazib olinadi. Shundan 500 t ni Xitoy, 300 t ni Qir-
g‘iziston ishlab chiqaradi. 
Simob ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi konlar 
bilan bog‘liq: 
1. Qatlamsimon shakldagi past haroratli gidrotermal konlar-
Ispaniyadagi Almaden, Ukrainadagi Nikitov konlari. 
2. Gidrotermal konlar – Qirg‘izistondagi Haydarkon, O‘zbekis-
tondagi Qorasuv konlari. 

---

 
69
3. Tomirsimon gidrotermal konlar – Qirg‘izistondagi Chunkuy, 
Rossiyadagi Shayan, Berkut konlari.