Sultonmurod Olim, Sunnat Ahmedov, Rahmon Qo‘chqorov

o 'qitibgina 
emas, 
ко rsatib
ham xalqqa m a’rifat berishga da’vat etdi. Xuddi shu harakat or- 
qasidan M ahm udxo‘ja Behbudiyning «Padarkush», Abdulla 
Qodiriyning «Baxtsiz kuyov», Hamzaning « 0 ‘ch» (1914), «Zaharli 
hayot yoxud Ishq qurbonlari» (1915), «Ilm hidoyati», «Mulla 
Normuhammad domlaning kufr xatosi», «Ochlik qurbonlari»
(1916) singari o‘nlab dramalari sahna yuzini ko‘rdi.
Yil o‘tgan sayin Hamza o‘z asarlarining mavzu va mohiyat 
doirasini kengaytirib, jiddiy muammolami o‘rtaga qo‘ygan dramatik 
asarlar yarata boshladi. Uning «Muxtoriyat yoki avtonomiya»
(1917), «K im to‘g‘ri», «Tuhmatchilar jazosi», «Boy ila xizmatchi»
(1918), «Loshmon fojiasi» (1916—1918-yillar, uch b o ‘limli), 
«Farg‘ona fojiasi» (1919— 1920-yillar, to ‘rt b o ‘limli) singari 
asarlarida davming muhim ijtimoiy-siyosiy masalalari dadil ko‘tarib 
chiqilgan edi.
Hamza dramaturgiyasining gultoji hisoblangan «Maysaraning 
ishi» komediyasi va «Paranji sirlaridan bir lavha yoki Yallachilar 
islii» dramasi (1926) esa milliy sahnamizning o‘lmas durdonalari 
bo‘lib qoldi.
Afsuski, sho‘ro davlatining manfur siyosati Hamza taqdirida 
ham qonli iz qoldirdi. Shohimardonda in qurib olgan bir guruh 
diniy mutaassib kisliilarga Hamzani qarshi qo‘ygan sho‘ro idoralari, 
moliiyatan, bir hamla bilan ikki raqibni yo‘q qilishga erishdi. Ya’ni, 
hukum at H am zani johil kimsalarga ro ‘para qildi, ular esa 
«Shohimardonday aziz joyni oyoqosti qilmoqchi, ayollarimizning 
yuzini ochmoqchi», degan uydirmalar bilan olomonni Hamzaga 
qarshi gijgijladi. Natijada, sho‘ro davlati avval Hamzaning johil 
kim sal ar tomonidan toshbo‘ron qilib o‘ldirilishiga (1929-yilning 
18-avgustida), keyin esa «sho‘ro shoirining qotili» sifatida 
dindorlami Shohimardondan «supurib tashlanishi»ga erishdi.
Sho‘ro adabiyotshunosligi uzoq yillar davomida Hamza shaxsi 
va ijodini ham bir yoqlama talqin etdi, uni «sotsialistik realizm 
metodining o‘zbek adabiyotidagi asoschisi» degan yasama sifatlar 
bilan «bezab» keldi. Shunday ekan, XX asr o ‘zbek she’riyati, nasri, 
dramaturgiyasi, musiqa va teatr san’ati, maorifi rivojiga ulkan liissa 
qo‘shgan bu ijodkor merosi bilan sho‘ro davri hamzashunosligi 
yo‘l qo‘ygan xatoliklami aralashtirib bo‘lmaydi. Boshqacha qilib 
aytganda, hamzashunoslik qusurlari uchun Hamzani «javobgar»

---

qilish m utlaqo yaramaydi. Ijodkor tavalludining 100 yilligi 
munosabati bilan chop etilgan 5 jildlik «Mukammal asarlar to‘plami» 
dan joy olgan asarlari Hamzaning ti nib-tin chi mas m a’rifatparvar 
ziyoli, «Turkiston muxtoriyati» dek mustaqil hukumatni ham ijo- 
di, ham amaliy faoliyati bilan birinchilardan b o ‘lib qo‘llab- 
quwatlagan yurtparvar arbob, jahon dramaturgiyasining eng ilg‘or 
talilil usullarini o‘zbek salmasiga dadil olib chiqqan, shaxs erki, 
ayol ozodligi masalasini yuqori badiiy pardalarda kuylay olgan be- 
takror ijodkor ekanini yaqqol isbotlaydi.
Shu sifatlari bilan ham Hamza Hakimzoda Niyoziy xalqimiz 
qalbida asrlar osha yashaydi.