Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Ижтимоий муносабатларнинг юзага келиши ва шаклланиши. 
Ҳозирги пайтда айнан мустье даврида ибтидоий тўдадан уруғ 
жамоасига ўтилганлиги ҳақида фикр юритилмоқда. Мустье даври хўжалиги 
ва маданиятининг илгаригига нисбатан тараққий этиши жамиятнинг 
ижтимоий ташкил топиши мураккаблашувига таъсир қилган бўлиши керак. 
Ўтиш жараёни узоқ ва илгарилаб борадиган тарзда кечган. П.И.Борисковский 
мустье даврида сўнгги палеолит техникаси ва маданияти элементлари аста-
секин, бирин-кетин, турли шаклларда етила бошлаган, деган фикрни айтган. 
Худди шунингдек, ибтидоий пода даврида уруғчилик тузуми 
элементлари етилди. Мустье даври, афтидан, юқори палеолитдан қандайдир 
ўтиб бўлмайдиган чегара билан ажратилмаган. Бу пайтда кейинги ҳолатга 
ўтиш учун мураккаб ва узоқ давом этган шароит етилган эди
2
. 
А.П.Окладников Тешиктошдан ва умуман мустье даври ғорларидан 
топилган ҳайвон суякларининг кўплиги неандерталларнинг кичик жамоасини 
1
Касымов, Годин. Характеристика.Б.27-37.
2
Борисовский. Б. 173. 

---

28 
бирлаштирган ибтидоий коллективизм ҳиссининг кучидан далолат бериши 
мумкин, деган фикрни илгари сурган. Бошқа мустье даври ёдгорликларида 
ҳам неандертал жамоалар ўтган даврларга қараганда юқори даражада 
жипслашганлигидан дарак берувчи маълумотлар бор. Бунинг ёрқин мисоли 
сифатида Ироқдаги Шанидар ғорини кўрсатиш мумкин. Бу ердан 9 та 
неандертал одами қолдиғи топилган, шундан 7 таси катта ёшдаги одамнинг 
ва қолган 2 таси ёш боланинг суяк қолдиқларидир. Улар орасида ғорнинг 
ўпирилиши натижасида ҳалок бўлган эркак кишининг суяк қолдиғи катта 
қизиқиш уйғотади. Унинг жасади йирик оҳактош ва майда тошлар билан 
кўмилган. Антропологларнинг таъкидлашича, бу одам тириклигида ўнг кўзи 
кўр бўлган. Ўнг қўлининг тирсагидан юқори қисми атайлаб кесилган ёки 
туғма ривожланмай қолган. Ўнг оёғининг тиззаси қаттиқ жароҳатланган, 
сўнгра бу жароҳат битиб кетган. Шундан хулоса қилиш мумкинки, буткул 
мажруҳ бу одам ўлгунига қадар коллективнинг ва аввало, яқин 
қариндошларининг юқори даражада қўллаб-қувватлаши туфайлигина 
яшаган.