Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Hujayrani o ‘rganishning hozirgi zamon usullari. 
Hujayrani o'rganishning 
bir qancha usullari bo'lib, shulardan biri yorug'lik mikroskopidir.Zamonaviy 
linzalar bilan jihozlangan qudratli yorug'lik m ikroskoplar tekshiriladigan 
m ikroobyektlam i 2000 m artagacha katta qilib ko'rsatadi va kattaligi 0,2 mk 
ga teng bo'lgan zarrachalarni ko'rish im konini beradi. Bu m ikroskopning 
q u w a ti cheklangan b o 'lib , 0,2 mk dan kichik bo'lgan obyektlarni ko'rib 
bo'lm aydi. Elektron m ikroskopning kashf etilishi subm ikroskopik struk- 
turalarni o'rganish im konini beradi.
Elektron mikroskopning yorug'lik mikroskopidan farqi shundaki, unda 
ko'rish uchun yorug'lik o 'm id a katta tezlikda harakatlanayotgan elektronlar 
oqimi ishlatiladi. Tasvimi katta qilib ko'rish va nurlar taramini fokusga yig'ish 
maqsadida bu mikroskopda optik linza o'miga magnit maydonidan foydalaniladi. 
Elektron mikroskop yordamida mikroobyektlami 200000 marta va undan ham
ortiq darajada kattalashtirib ko'rish mumkin. Elektron mikroskop bilan tek- 
shirishlarda maxsus o'lchov birligi nanom etr (nm ) ishlatiladi (1 nanom etr
0,0001 m kga teng). Bizga m a’lum bo'lgan viruslaming eng kattasi tamaki m o- 
zaykasining virusi bo'lib, uning uzunligi 250 nm yoki 0,025 mk dir.
M ikrom anipulyatorning yaratilishi tirik h ujayradaoperatsiyao'tkazish 
mum kinligini tug'dirdi. Bu asbob yordam ida hujayradan u yoki bu orga- 
noidni olib tashlash yoki qo'yish, hujayraga h a r xil m oddalarni kiritish, 
bu m oddalarning elektrik faolligini o'lchash m um kin, hujayraning tirik 
qismlarini o'rganish maqsadida keyingi yillarda qarama-qarshi fazali (fazovo- 
kontroyli) m ikroskop k ashf etildi. Q aram a-qarshi fazalar m ikroskopda 
yorug'lik nuri hujayraga m a ’lum burchak ostida yo'naltiriladi. Bunda h u ­
jayraning b a ’zi joylari qolgan qism lariga qaraganda qoraroq (to 'q ro q ) 
ko'rinadi. Bu esa tirik hujayraning oddiy mikroskopda ko'rib bo'lm aydigan 
ko'pgina detallarini k o'rish im konini beradi.
Hujayra organoidlarining kimyoviy tarkibini o'rganish m aqsadida m u- 
taxassislashgan sentrifuga usulidan ham foydalanish m um kin. M a’lum bir 
vaqt birligida sentrifuga tezligini oshirganda hujayradagi organoidlarni bir- 
biridan osonlikcha ajratish im konini tug'diradi. Shundan keyin har bir 
organoidni alohida o'rganish m um kin bo'ladi. Ana shu usul yordam ida h u ­
jayra yadrosi, yadrochasi, xrom osom alar, m itoxondriyalar va boshqa o r­
ganizm larning kimyoviy tarkibi o'rganilgan hujayra tizimiga kiruvchi orga- 
noidlar m olekulalarining fizik xossalarini o'rganishni rentgenaliz yo rd a­
m ida o'tkazish m um kin.
124

---

Bu usul bilan m odda m olekulalarining joylashish holati, m olekulalar 
orasidagi m asofa, ularning hajm i, uzunligi, shakli va ichki tuzilishlari 
o ‘rganiladi. Ana shu maqsadda m oddalar molekulasiga rentgenogram m ada 
ko‘rish m um kin bo'lgan atom lar kiritiladi (m asalan, m etall atom lari), 
undan keyin rentgen qog‘ozida ular analiz qilinadi.