Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

0 ‘simlik va hayvon hujayralarining tuzilish xususiyatlari (hujayra p o ‘sti,
sitoplazm a, yadro va boshqa organizmlar, hujayra hosilalari). 
B archa tirik 
organizm lam ing funksional tuzilishining asosida hujayra yotadi.
Bakteriyalar, sodda hayvonlar, b a’zi bir suvo'tlari va zam bu ru g'larda 
hujayra alohida organizm sifatida yashaydi, ko‘p hujayrali hayvonlar va 
o ‘simliklarda esa u to'qim alartark ib ig a kiradi, faqatgina viruslarda hujayra 
bo'lm aydi. Hujayraning asosiy qismini protoplast tashkil qiladi.
H arbirhujayradagenetik apparat mavjud bo'lib, u eukariotlarda yadroda, 
shakllangan yadrosi bo'lm agan prokariotlarda esa nukleotidlarda joylashadi.
Eukariotlarda hujayralar m itoz yo'li bilan bo'linib yangi hujayralarni 
hosil qilib turadi, biroq ularda jinsiy hujayralarning hosil bo'lish id a m eyoz 
bo'linish sodir bo'ladi.
H ujayraning asosiy organoidlari yadro, sitoplazm a, m etox on driy a 
hisoblanib, o 'sim lik h ujayralarida b u n d a n tash q ari p la stid a la r ham
bo'ladi.E lektron m ikroskop bilan kuzatilganda sitoplazm ada yana bir q an ­
cha argonellarborligini ko'ram iz. Ana shular jum lasiga ribosom alar, en d o - 
plazm atik to 'rla r, golji kompleksi, lizasom alar, hujayra m em branalari, 
m ikronaychalar, m ikrofebrinlar va boshqa har xil m oddalar kiradi. H u ­
jayraning m uhim kimyoviy qism laridan biri oqsillar va ferm entlardir. H ar 
bir hujayraning qismi o'ziga xos m uhim vazifani bajaradi. M asalan, euka- 
riot organizm larda nafas olish jarayoni, m itoxondriya m em branalarida, 
oksidlarning sintez qilinishi ribosom alarda, yog'lar sintezi esa sferasom a- 
larda ro'y beradi. F erm entlar hujayradagi organik sintezi va parchalanishda 
ishtirok etib, bu jarayonlarni tezlashtirishga yordam beradi. O 'sim liklar hu- 
jayrasi hayvon hujayrasidan farq qilib, tashqi tom on dan qattiq hujayra 
po'sti bilan o'ralgan, bundan jinsiy hujayralar m ustasnodir. Hujayra po'stida 
poralar bo'lib bu p oralar orqali bir hujayraning sitoplazm asi ikkinchi 
hujayrasitoplazm asi bilan sitoplazm atik ip lar yordam idayoki p lazm ad e- 
m alar bilan birlashib o 'zaro aloqada bo 'lib turadi. K o'pin cha o 'sish dan
to'xtagan o'sim lik hujayralarining po'sti liging, suberin, qum tu proq m o d ­
dalarni shimib olishi natijasida yog'ochlanadi, po'kaklashadi va m ustahkam
bo'ladi.O 'sim lik hujayralarida bitta yoki bir nechta vakuolalar b o 'lib unda 
suv va erigan organik va m ineral m oddalarning eritm asi, hujayra shirasi 
to'planadi.
Ham m a eukariot organizm laming hujayralarida bir xil organoidlar bo'lib,
125

---

ularning bajaradigan funksiyasi jihatidan prokariot hujayralarida bo‘ladigan 
jarayonlarga o ‘xshash b o ia d i. D em ak, bu hujayralam ing bajaradigan vazi- 
falariga qaraganda ularning kelib chiqishlari ham bir xil ekanligi aniq. Biroq 
hujayralam ing um um iy funksiyalari bir xil b o is a ham , ular bir-birlaridan 
faqatgina katta-kichikligi yoki shakli bilan farq qilib qolm asdan, balki h u ­
jayrada uchrovchi u yoki bu organoidlar m iqdori, ferm en tlar taram i 
(yig‘indisi) bilan ham ajralib turadi. Prokariot va eukariot hujayralardagi 
genetik apparatlarning o'xshashligi bu hujayraning kelib chiqish tarixi bir 
ekanligini ko‘rsatadi. Biroq bir hujayrali organizm larning avlodlari har xil 
prokariotlardan kelib chiqqan b o ‘lishlari m um kin. M asalan, Sim biogenez 
gipotezasiga asosan bir xil prokariotlar xo‘jayin hujayraning ichida m ito- 
xondriyalarga, ikkinchi xillari xloraplastlarga aylangan boMsa, uchinchi 
xillari esa maxsus organoidlarni hosil qilgan bo ‘lishlari mum kin. Boshqa xil 
g ipotezalargaqaragandaprokariot hujayralar eukoriotlargaaylangan vaqt- 
larda shu hujayralam ing ichida organizm lar shakllanadi. Bir organizm dagi 
h am m a hujayralar genom i potensial inform atsiya beruvchi hajmi jihatidan 
otalangan tuxum hujayra genom idan farq qilmaydi. Ko‘p hujayrali orga­
nizm lar hujayralarining genom i ham m a vaqt ham bir xil faollik vazifasini 
bajarm aydi. Shuning uchun bo'lsa kerak, bu xil organizm larda hujayralar 
vazifasi taqsim langan yoki differensiyalangan b o ‘ladi. Natijada bir xil h u ­
jayralar q o ‘zg‘aluvchan (nerv hujayralari), boshqa xillari liofibrillalarni 
hosil qiluvchi, qisqaruvchi oqsillarni qabul qiladi (m uskullar), uchinchi 
xillari esa ovqat hazm qiluvchi ferm entlarni yoki gorm onlarni hosil qiladi 
(ajratuvchi) va boshqalar. Biroq ko‘pchilik hujayralar ko‘p qirrali vazi- 
falam i bajarishlari m um kin. M asalan, jigar hujayralari har xil oqsillarni 
qon plazmasi va o ‘tni hosil qiladi, glikogen t o ‘playdi va uni glyukozaga 
aylantiradi, zaharli m oddalarni oksidlab chiqaradi va hokazo. Eukoriot 
hujayralam ing qayta hosil bo'lishi m itoz b o ‘linish natijasida ro ‘y beradi. 
Ba’zi bir to ‘qim ani hosil qiluvchi hujayralar organizm um rining oxiri- 
gacha saqlanib qoladilar. O dam organizim idagi ichak epiteliyasini tashkil 
qiluvchi hujayralardan h ar kuni 70 milliardi va 2 milliardga yaqin eritrotsit- 
lar halok boMib turadi, ularning o ‘m ini esa m itoz b o ‘linishi natijasida hosil 
b o ‘lgan yangi hujayralar qoplab turadi. Ba’zan m itozdan keyin hujayra ikkiga 
bo'linmaydi. Ikki barobar ortgan xromosomalar bir hujayra-ning o‘zida qoladi. 
Bu esaxrom osom alam ing ortishiga(polipoid hodisasiga) olib keladi.Odam
hujayrasining minimal yashash muddati ichak epiteliy hujayralarida kuzatilib, 
u 1—2 kunni tashkil etadi. Hujayra injeneriyasi deganda duragaylashtirish, 
rekonstruksiyalash hamdahujayralarni o ‘stirish usuli bilan yangi tipdagi hu- 
jayralami yaratishni tushunm oq kerak. Duragaylashda ikkita hujayrani biriktirib 
d u ra g ay g e n o m o lin a d i. R e k o n stru k siy a la sh d a esa h a r xil h ujayra
126

---

o rg a n o id la rid a n (yadro, sito p la z m a , x ro m o so m a va h o k az o ) yangi 
yashovchan hujayralar hosil qilinadi. Hujayralarni q o 'sh ish natijasida bir- 
biridan uzoq bo'lgan turlarning genom larini ham birlashtirish m um kin. 
H attoki hayvon som atik hujayralarini o'sim liklar hujayralari bilan birlash­
tirish mumkinligi tajribada isbot qilingan. Duragay hujayralarni o'rganish 
biologik va m editsina sohasidagi ko'pchilik nazariy m uam m olam i yechishga 
im kon beradi. Masalan, yadro va sitoplazm aning o 'z a ro t a ’sirini aniqlaydi, 
hujayraning bo'linishini, sog'lom hujayralar-ning rak hujayralariga aylan- 
ishini aniqlab beradi. Bu esa shunga o'xshash o g 'ir kasalliklarning oldini 
olish yoki davolash choralarini ishlab chiqishga im kon beradi. Bu usullar 
biotexnologiyalarda m onokalonal antitelalar olishda ishlatiladi. G en etik
o'zgartirilgan hujayralardan h ar xil noqulay sharoitlarga va kasalliklarga 
chidam li, yuqori hosilli va boshqa foydali belgilariga ega b o 'lg an o'sim lik 
navlarini yaratishda ham keng foydalanish m um kin. H ujayrada m odda al- 
m ashinish jarayonida turli xil chiqindilar, shiralar, m ah sulotlar hosil bo'lib
turadi. Ajia shunday m oddalar jum lasiga granullar (zarrach alar), suyuq 
moddalar va kristallar kirishi mumkin. Ana shu m oddalar hujayra vakuolasida 
yoki bo'lm asa to 'g 'rid a n -to 'g 'ri sitoplazm ada to'planishi m um kin.
Bajaradigan vazifasiga ko'ra bu chiqindilar (shiralar) 3 guruhga (tropik, 
ajratuvchi va maxsus vazifali) bo'linadi. Tropik chiqindilarga yog' to m ch i- 
lari, kraxm al, glikogen va oqsil granulalari kiradi. Y uqorida nom i zikr etil- 
gan m oddalar kam miqdorda bo'lsa ham ham m a hujayralar tarkibida uchrab, 
ulardan assimilyatsiya jarayonida foydalaniladi, b a ’zi bir hujayralarda ular 
ko'plab to'planadi, masalan, kartoshka tugunagida, bug'doy, а ф а urug'larida 
kraxmal k o 'p uchrasa, jigar hujayralarida glikogen k o 'p b o 'lad i. Shuni 
aytish kerakki, och hayvon jigarida to 'q hayvon jigariga qaraganda glikogen 
kam roq bo'ladi. Ajratuvchi hujayralar shiralarini k o 'p in c h a hujayradan 
tashqariga chiqarib tashlaydi, bu shiralarning m iqdori ham organizm ning 
fiziologik holatiga bog'liqdir. M asalan, oshqozon osti bezlarining suyuqligi 
och hayvonlarda to 'q hayvonlarga qaraganda ko'proq ajralib chiqadi. M ax­
sus vazifali shiralar ko'pincha yuqori taraqqiy etgan, m utaxassislashgan 
hujayralarda hosil bo'ladi.
Ularga misol qilib eritrotsitlarda diffuz holda uchraydigan gem oglobinni 
olish m um kin.