182
RADIATSION SHAROITLARNI PROGNOZ BO’YICHA
ANIQLASH VA BAHOLASH
O.N.Xakimov (O’zbekiston Respublikasi FVV Akademiyasi 5-bosqich kursanti)
adioaktiv moddalarning o‘ziga xos muhim xususiyatlaridan biri
radioaktiv moddalarning odam organizmiga turli xil darajada jarohat
yetkazishidir. Radifaol moddalarning inson organizmiga jarohat
yetkazish qobiliyatiga qarab, ba’zi bir radifaol moddalar insonning ayrim
organizmlariga ta’sir etib, ularni jarohatlantirsa, ba’zi radioaktiv moddalar esa
insonlarni ommaviy qirg‘iniga olib kelishi mumkin.
Radioaktiv moddalar bilan bog‘liq halokat sodir bo‘lganda
odamlar hayoti
uchun katta xavf paydo bo‘ladi, radioaktiv moddalar bir agregat holatidan qisqa
muddat ichida boshqa agregat holatiga aylanishi natijasida ma’lum bir hududdagi
odam va hayvonlar ommaviy jarohat olishi hamda buning oqibatida katta
vayronagarchiliklar yuzaga kelishi mumkin.
Radioaktivlik haqida tushuncha.
Radioaktivlik bu – ba’zi kimyoviy
elementlar atom yadrolarining o‘z - o‘zidan yemirilishi natijasida atom va massa
raqamining o‘zgarishidir. Bunday turdagi elementlar radioaktiv moddalar deb
ataladi. Radioaktiv moddalar ma’lum bir tezlikda yemiriladi, ya’ni elementning
tarkibidagi barcha atomlarning 50 foizi ma’lum bir vaqt ichida yemiriladi.
Radioaktiv moddalarning yemirilish jarayoni to‘xtashi
yoki tezlashishi mumkin
emas. Ma’lumki, radioaktiv zararlanish hech qanday alohida alomatlarga ega emas
(rang, hid, ta’m), shuning uchun uni aniqlash uchun maxsus dozimetrik asboblar
ishlatiladi. Dozimetrik asboblar radiatsion ma’lumot olish uchun ko‘zda tutilgan
bo‘lib, ular yordamida yadroviy talafot chegarasi va radioaktiv zararlanish
darajasini, odamlar nurlanishini nazorat qilish, yutish darajasini o‘zgartirish,
yong‘in o‘chirish kuch va vositalari, oziq-ovqatlar, ta’minot, suv va shaxsiy
tarkibning zararlangan joyda ishlash vaqtida olgan nurlanish
darajasini aniqlash
mumkin.Ko‘pgina dozimetrik asboblarining ishlash xususiyati radioaktiv nurlar
ta’sirida gazlarning ionlashish prinsipiga asoslangan. Ionlangan bo‘shliqdan
radioaktiv nurlanishning o‘tishi gaz molekulalarini ion holatiga o‘tkazadi, bu esa
ionlarning elektr toki o‘tkazish xususiyati oshishi bilan namoyon bo‘ladi. Tok
kuchini o‘lchash bizga radiatsion zararlanish darajasi va kuchini ko‘rsatadi. Bu
asboblarga radioaktivlik indikatori (DP-63-A) dala holatida betta va gamma
nurlanishni hududning yerda hamda havoda mavjudligi hamda gamma
nurlanishning taxminiy baholashini aniqlashga mo‘ljallangan.
Rentgenometr (DP-2)da zararlangan joyda gamma nurlanishning miqdorini
o‘lchash ko‘zda tutilgan. Uning yordamida radiatsiya diapazonining 0-200 r/s
miqdorini o‘lchash mumkin.
Radiometr-rentgenometr (DP-5) esa odamlar teri qavatini, bekinish joylarini,
harbiy kiyimlar, texnika, oziq-ovqatlar zaxirasini, turli
xil mol-mulk va harbiy
kiyimlardagi gamma nurlanish miqdorini aniqlash hamda narsalarda betta
nurlanish mavjudligini aniqlaydi.
R
183
Odamlarning umumiy shaxsiy nurlanish miqdorini aniqlash uchun shaxsiy
dozimetrlar jamlanmasi ishlatiladi, bu jamlanmalar DP-22-V va DP-23-A
turkumiga kiradi. Jamlanma tarkibiga DKP-50-A dozimetrlari ham kiradi.
Ion nurlanishning tirik organizmga ta’siri.
Ion nurlanish tirik organizmlarga
ta’sir etganda, quyidagi holatlar vujudga kelishi mumkin:
tirik organizm juda katta energiyani o‘z ichiga yutadi va buning natijasida
chuqur biologik o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin;
ion nurlanishning yopiq inkubatsion rivojlanish davrida tirik organizm
o‘zining nurlanganligini bilmaydi;
nurlanish miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, bu davr shuncha qisqa bo‘ladi;
kam miqdordagi nurlanish ko‘payish soniga qarab oshib boradi;
nurlanish
faqat tirik organizmga emas, balki undan paydo bo‘ladigan yangi
avlodga ham ta’sir qiladi va bu genetik effekt hisoblanadi;
har bir organizm nurlanishni har xil qabul qiladi, har kungi 0,002 – 0,005 rg
nurlanishda tirik organizmning qonida o‘zgarish seziladi;
ion nurlanish va chastotalarning soniga bog‘liq holda bir marta katta doza
nurlanish oqibatlari, bir necha marta kichik doza nurlanishidan ko‘ra ko‘proq
favqulodda noxush hodisalarga olib kelishi mumkin.
Radioaktiv moddalar tarkibidan chiqayotgan radioaktiv nurlanish atrof-
muhitga yutiladi. Tirik organizmning ion nurlanishida odamning terisida murakkab
fiziologik, kimyoviy va biologik jarayonlar sodir bo‘ladi. Ma’lumki, inson
terisining uchdan ikki qismini suv va uglerodlar tashkil etadi. Suv nurlanish
ta’sirida vodorod (
H
) va ishqor gruppasi –
OH
ga ajraladi,
yuqori kimyoviy faol
moddalarga aylanadi, bir so‘z bilan aytganda ishqor guruhiga yoki vodorodga
aylanib ketadi. Bu birikmalar organik moddalarning molekulalari bilan o‘zaro
reaksiyaga kirishishi natijasida terini emiradi.
Ion nurlanishning barcha turlari ya’ni, xoh tashqi, xoh ichki nurlanish bo‘lsin,
u tirik organizmda o‘zgarishlar hosil qiladi.
O‘limga olib keladigan nurlanish dozalari:
bosh qismi – 20 R, qorinning
ostki qismi – 30 R, qorinning yuqori qismi – 50 R, ko‘krak qafasi – 100 R, oyoq va
qo‘l uchlari 200 R.
Og‘ir radiatsion sharoitda jangovar harakatlarni amalga oshirayotgan
Yong‘in-qutqaruv bo‘linmalari shaxsiy tarkibi a’zolarining bir necha bor nurlanish
olishiga to‘g‘ri keladi, natijada umumiy nurlanish dozasi inson uchun belgilangan
me’yordan oshib ketadi. Ma’lumki, nurlanish natijasida olingan jarohat uning
dozasiga va ushbu dozani olish uchun sarflangan vaqtga bog‘liqdir. Umumiy
nurlanish dozasi aniqlanayotganda inson organizmidagi ma’lum bir qismlarining
sog‘ayib borish qobiliyatini ham hisobga olish lozim, agar bu qism 90 % ni tashkil
qilsa, u qaytish dozasi deb ataladi. Nurlanishdan
shikastlangan inson
organizmining qolgan 10 % qismi esa juda og‘ir oqibatlarga olib kelishi va u qayta
tiklanmasligi ham mumkin. Qaytish dozasidagi 90 % ni tashkil etgan qismning
yarmi 1 oy ichida, qolgan yarmi esa 3 oy ichida tiklanib boradi.
Nurlanish boshlangandan so‘ng 4 sutka mobaynida hech qanday tiklanish yuz
bermaydi. Faqat 4 sutkadan keyingina inson organizmida sog‘ayish jarayoni
boshlanadi.
184
Tirik organizm olgan nurlanish miqdorini aniqlash uchun qaytish dozasi
(90 %) bilan og‘ir kechuvchi dozani (10 %) qo‘shish kerak. Shu ikki qismning
yig‘indisi samarali doza deb ataladi. Shu doza yuqorida ko‘rsatilgan nurlanishdagi
biologik ta’sir dozasi deb yuritiladi. Yong‘in-qutqaruv bo‘linmalari shaxsiy
tarkibining organizmi ion nurlanish davrida nurlanish darajasini o‘zida yig‘ib
borish xususiyatiga ega.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki katta hududlar radioaktiv nurlanganda
kishilarning sog‘ligini saqlash muammosiga birinchi navbatdagi vazifa deb
qaraladi. Samarali
doza qancha tez aniqlansa, bu muammoni hal qilish ham
shuncha yengillashadi. Samarali dozaning qanchaligiga qarab, uning xavflilik
darajasini, shu hududda yashash va mehnat qilish mumkin yoki mumkin emasligi
aniqlanadi. Har kuni dozimetrik tekshiruvlar olib borilib, nurlanish miqdori
samarali dozadan oshib ketmasligi nazorat qilib turiladi. Shu yo‘l bilan yong‘in-
qutqaruv bo‘linmalarining shaxsiy tarkibi nurlanishdan himoya qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
