Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

* * * 
KOMBINATSIYALANGAN YONGʻIN OʻCHIRISH VOSITALARI. 
R.Boltaboyev (FVV Akademiyasi kafedra professori) 
Z.Sh.Eshtemirov (FVV Akademiyasi 506-guruh kurasanti) 
 
ncha murakkab boʻlgan (rivojlangan) yongʻinlarni oʻchirish va 
yongʻin oʻchirish vositasi sifatida oddiy oʻchirish vositalarini qoʻllab 
boʻlmaydigan ayrim turdagi yonuvchi modda va materiallarni yonishi 
bilan bogʻliq yongʻinlarni oʻchirish uchun koʻp hollarda kombinatsiyalangan 
yongʻin oʻchirish vositalari qoʻllaniladi. 
Kombinatsiyalangan oʻchirish vositalarini qoʻllashning ikki uslubi mavjud: 
1. Turli komponentlarning bir (kombinatsiyalangan) yongʻin oʻchirish vositasi 
ostida yigʻish (ya’ni, murakkab retseptli tarkiblardagi yongʻin oʻchirish vositalarini 
yaratish). 
2. Yonish hududiga turli yongʻin oʻchirish vositalarini alohida (bir vaqtning 
oʻzida yoki ketma-ket) uzatish. 
Kombinatsiyalangan yongʻin oʻchirish vositalarini yaratish prinsipi – yongʻin 
oʻchirish vositasi (yoki ularning kombinatsiyasi) tarkibiga kiruvchi alohida 
komponentlarning oʻchirish mexanizmlarini manfaatli birikishi yoki oʻzaro 
kuchaytirishiga asoslangan. 
Murakkab retseptli tarkiblardagi yongʻin oʻchirish vositalariga misol 
tariqasida kukunli oʻchirish vositalarining ayrim turlarini, koʻpikli oʻchirish 
vositalarini va boshqalarni keltirish mumkin. Oʻchirishning kombinatsiyalangan 
uslubiga misol sifatida samolyot va vertolyotlardagi avariyadan keyingi 
yongʻinlarni suv+koʻpik, kukun+koʻpik, rezervuarlardagi yengil alangalanuvchi 
suyuqlik va yonuvchi suyuqliklar yongʻinlarida suv+koʻpik, kukun+koʻpik va shu 
kabi yongʻin oʻchirish vositalaribirikmasi bilan oʻchirishlar misol boʻladi. 
Oddiy kombinatsiyalangan yongʻin oʻchirish vositasiga misol tariqasida 
kimyoviy koʻpikni (KK) misol qilishi mumkin. Ma’lumki, KGK kukunidan 
olingan kimyoviy koʻpik, 80% SO
2
va 20% tuzlarning suvli qorishmasi va YuFM 
dan tashkil topadi. Kimyoviy koʻpik bilan yonish jarayonlarini toʻxtatish yonish 
A 

---

172 
hududidan suyuqlik bugʻlarini izolatsiyalash hisobiga amalga oshiriladi. Xuddi shu 
yonishni toʻxtatish mexanizmi boʻyicha havo-mexanik koʻpik ham ta’sir etadi. 
Biroq ularning orasida katta farq mavjud. Kimyoviy koʻpik buzilishidagi ajralib 
chiqayotgan uglekislota yonish hududiga neytral gazlarning yonishni toʻxtatish 
mexanizmi boʻyicha samarali ta’sir etadi va oqibatda shu bilan birga yonish 
jadalligini pasaytiradi. Xuddi shu shartlarda yonuvchi suyuqlik yuzasiga havo 
mexanik koʻpik uzatilishida esa yonish jadalligi samarali pasaymaydi. Chunki 
uning buzilishida yonish jarayonini ta’minlab turuvchi havo ajralib chiqadi. 
Suv-gazli koʻpiklar yongʻin oʻchirish samaradorligi boʻyicha havo mexanik 
koʻpiklardan ancha yuqori turadi va yongʻinlarni mahalliy oʻchirish bilan birga, 
turli modda va materiallarni (shu jumladan, gidrofil suyuqliklarni) hajmiy oʻchirish 
uchun ham qoʻllanilishi mumkin. Koʻpik toʻldiruvchilari sifatida "havo (90-99%) + 
freon (10-1%)" yoki " N
2
(80-99%) + freon (20-1%)" qoʻllash mumkin. Suv-gaz 
koʻpiklarining koʻpikligi qanchalik koʻp boʻlsa, ularning yonish zonasiga ta’siri 
shunchalik samarali boʻladi.Koʻpik parchalanganda, toʻldiruvchi gaz yonish 
zonasiga kiradi va issiqlik chiqarish intensivligini pasaytiradi. 
Azot, karbonat angidrid va freon (Freon13B1) koʻpiklari bilan olib borilgan 
tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, ulardagi havoni boshqa gazlar bilan almashtirish 
koʻpiklarning olovga chidamliligini oshiradi (1-jadval).