Favqulodda vaziyatlarni bartaraf qilish hamda tizimni takomillashtirish

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
N.A.Mansurxodjayev, 
U.A.Yoqubov. 
Ishlab 
chiqarish 
texnologik 
jarayonlarining yong‘in xavfsizligi. Tafakkur-bo‘stoni nashriyoti, Toshkent-2013.
2.
U.A.Yoqubov, N.X.Shirinov, I.R.Tolibdjonov. “Xona, bino va tashqi 
qurilmalarning portlab yonish va yong‘in xavfi bo‘yicha toifalarini aniqlash” 
bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma. Toshkent-2013 yil. 
3.
GOST 12.1.004-91 “Pojarnaya bezopasnost. Obshiye trebovaniya”. 
4.
QMQ 2.09.10-96 “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va ularga ishlov 
berish uchun binolar va xonalarni loyihalash”. 
* * * 
TABIIY GAZNING YONG‘INDAN XAVFLILIGINI TURAR JOY 
BINOLARIGA VA AVTOMABILLARGA GAZ TO‘LDIRISH 
KOMPRESSOR STANSIYALARIGA TA’SIRI 
I.R.Talibdjanov (FVV Akademiyasi), 
I.A.Tolipov (FVV Akademiyasi kursanti)
azlashtirilgan (gaz bilan ta’minlangan) turar joy binolarining ichida 
avariya sababli yuz bergan portlashlar oqibatini kamaytirish uchun, 
portlashdan yuzaga keladigan yuklamalar ta’sir etganida binolarning 
chidamliligini belgilovchi asosiy omillarni aniqlash lozim. Avariya sababli yuz 
bergan portlashlar oqibatlarining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, odamlarning jarohat 
olish va halok bo‘lish hollarining aksariyati, aynan qurilish konstruksiyalarning 
buzilishi natijasida ro‘y beradi. 
Turar joy binolarida portlashdan xavfli vaziyatning hosil bo‘lishini asosiy 
sababi bo‘lib, gazning sirqib chiqib ketishi hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda 
gazning sirqib chiqib ketishini uchta guruhga ajratish mumkin: yoqilmagan 
konforka orqali; ulanish joylarining bo‘shab qolishi natijasida; korroziya sababli 
yemirilish natijasida hosil bo‘ladigan yoriqlar orqali. 
Hozirgi vaqtda portlashdan xavfli texnologik jarayonlardan iborat ishlab 
chiqarish binolarini loyihalash SNiP 2.09.02-85* “Proizvodstvenniye zdaniya” 
meyoriy hujjatining talablariga muvofiq amalga oshirilmoqda. Mazkur hujjatda 
portlab-yonish xavfi mavjud ishlab chiqarish xonalarida tashqi yengil 
tashlanadigan konstruksiyalarni bajarish ko‘zda tutilgan. Tashqi yengil 
tashlanadigan konstruksiyalarning maydoni, xonaning har 1000 m3 hajmiga 
kamida 50 m
2
ni tashkil etishi kerak. Bunda, portlashdan yuzaga keladigan 
G 

---

261 
yuklamalar 5 kPa dan oshmasligi taxmin qilingan. Bu esa, ishlab chiqarish binosini 
loyihalashda inobatga olinishi zarur bo‘lgan shartlardan biri bo‘lib, binoning ichki 
qismida portlash yuz berganda, uning saqlanib qolinishini ma’lum bir miqdorda 
ta’minlaydi.
Hozirgi kunda turar joy binolarini (shu qatorda gaz bilan ta’minlanganlarini) 
loyihalashda, ularning portlashga chidamliligi masalasiga deyarli e’tibor 
qaratilmaydi. Buning asosiy sababi, turar joy binolarining portlab-yonish va 
yong‘in xavfi bo‘yicha toifalanmasligidir. Turar joy binolarining tashqi 
devorlaridagi deraza o‘rinlari esa, faqatgina xonalarni tabiiy yoritish nuqtai 
nazaridan bajariladi, vaholanki, bu derazalar portlashda yuzaga kelgan bosimni 
tashqariga chiqarib tashlash uchun ham xizmat qilishi mumkin.
Deraza o‘rinlarini zamonaviy turdagi to‘ldiruvchilari – plastik shisha paket 
(steklopaket)larning yurtimizda keng qo‘llanilishi, turar joy binolarini portlashdan 
himoyalash muammosini dolzarb hisoblangan masalalar qatoriga qo‘shmoqda. 
Bunday shisha paketlarning oson tashlanishi uchun yetarli bo‘lgan bosim 
ko‘rsatkichi 5-6 kPa ni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich, binoning asosiy yuk 
ko‘taruvchi konstruksiyalarining mustahkamlik ko‘rsatkichiga deyarli yaqin. 
Yuqoridagi kabi shisha paketli derazalardan iborat binolarda sodir bo‘lgan 
portlashlar, fojiali oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Tabiiy gaz asboblari mavjud xonalarda derazalarga oyna solishning 
kuchaytirilgan usulini qo‘llash, portlashdan himoyalash meyorlariga zid bo‘lgan 
holat hisoblanadi. Portlash yuz berganda bunday usulda oyna solingan derazalar 
oson tashlanuvchi konstruksiyalar vazifasini bajarmaydi va bu holat o‘z navbatida 
portlashda hosil bo‘ladigan ortiqcha bosimning birdaniga ortib ketishiga olib 
keladi. Shunday ekan, tabiiy gaz bilan ifloslanish ehtimoli mavjud bo‘lgan 
xonalarda shisha paketlarni qo‘llash, portlashga chidamlilik nuqtai nazaridan o‘ta 
xavfli hisoblanadi.
Turar joy binosida doimiy havo almashuvining mavjudligi, xonada 
portlashdan xavfli konsentratsiyaning hosil bo‘lish imkonini tez sur’atlarda 
pasaytiradi, bu esa o‘z navbatida portlash xavfsizligi darajasini ancha oshishiga 
olib keladi. Xonalarni shamollatish sifatining yomonlashishida esa, portlash 
ehtimoli ancha ortadi. Yilning sovuq mavsumida markaziy isitish tizimining 
qoniqarsiz ishlashi (odam tanasi uchun yetarli bo‘lgan issiq harorat bilan ta’minlab 
bera olmasligi) oqibatida, ko‘p qavatli binolarning xonadonlarini isitish uchun 
oshxonada o‘rnatilgan gaz plitalaridan foydalanish natijasida yuz bergan 
portlashlar buning yaqqol dalilidir. Qishki mavsumda xonadonlardagi havoning 
harorati derazalarning yopiq bo‘lishiga qaramasdan atrof muhitning haroratiga 
yaqin bo‘ladi, shuning uchun xonani shamollatish masalasi uy egasi uchun deyarli 
muhim hisoblanmaydi. Bunday holat esa, o‘z navbatida gazning uncha katta 
bo‘lmagan miqdorda sirqib chiqib ketishida ham portlashdan xavfli aralashmani 
hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun turar joy binolarining shamollatish 
tizimlarini profilaktikasi ham, portlashdan himoyalash choralarining biri 
hisoblanadi. 
Dunyoning bir qator mamlakatlarida o‘tkazilgan tadqiqotlar, turar joy 
binolarining portlashga chidamliligini ta’minlovchi chora-tadbirlar deyarli katta 

---

262 
mablag‘larni talab etmasligini, loyihalash davrida ularni tatbiq qilish esa, 
qo‘shimcha xarajatlarni oldini olishini ko‘rsatmoqda. Faqat saqlovchi 
konstruksiyalar (derazalarga oyna solish) turini to‘g‘ri tanlash kerak xalos. 
Pirovardida quyidagicha xulosa qilish mumkin: bino va inshootlarning 
portlashga chidamliligini ishonchli ravishda ta’minlash uchun, aniq hajmiy-rejaviy 
yechim uchun taxminiy yuklamalar dinamik xarakteristikalarining hisobi zarur, 
chunki hozirgi kunda mavjud bo‘lgan normativ baza portlash yuklamalarining 
ko‘rsatkichini aniq belgilab berish imkonini bermaydi.