Say d u lla m irzayev

DRAMA TVRGIYA
Ikkinchi jahon urushidan keyingi dastlabki yillarda o ‘zbek 
dramaturgiyasining hayot bilan aloqasi ancha mustahkamlandi. 
Zam ondoshlar obrazini yaratishga qiziqish ortdi. N atijada, 
hozirgi zamon mavzularida qator sahna asarlari vujudga keldi. 
T o ‘g‘ri, bu davrda uzoq va yaqin o ‘tmish m avzulari ham 
d ra m a tu rg la r d iq q a tid a n ch etd a q olm adi. «R av shan va 
Zulxumor» (K. Yashin), «Alpomish», «Muqimiy» (S. Abdulla), 
«Aziz va Sanam» (A. Bobojon), «Qiz qal’asi» (Said Nazar) kabi 
sahna asarlari yaratilib, ularda xalqning hayoti, orzu-umidlari, 
y u rt o ‘g ‘lo n larin in g bo sq in ch i y o v larg a q arsh i k u rash i 
ko'rsatildi.
D ram aturgiyada folklor m ateriallari va xalq dostonlari 
sujetiga ham m urojaat qilindi. Xalq og‘zaki ijodida mavjud 
b o ‘lgan sujetlardan foydalanib, «R avshan va Zulxum or», 
«A lpom ish» sin g ari q iz iq arli p y e sa la r y a ra tild i. S obir 
A bdullaning o ‘zbek xalq og‘zaki ijodi m ateriallari asosida 
yozilgan «Alpomish» dram asi rom antik qahram onliklarga, 
hayotiy voqealarga va yorqin obrazlarga boy. Muallif folklor 
materiallariga ijodiy munosabatda bo‘lib, dostondagi barmoq 
vaznda yaratilgan she’riy parcha va qo‘shiqlarni aruzda yozilgan 
q o ‘shiq va ariyalar bilan almashtirgan. «Alpomish» musiqali 
d ram a si v afo d o rlik , sevgiga so d iq lik , v a ta n p a rv a rlik , 
q ah ra m o n lik va d o 's tlik n i u lu g 'lo v c h i a sa r sifa tid a
tomoshabinlarga manzur bo‘ldi.
Bu davrda xalqning O ktabr to ‘ntarishi (1917) arafasidagi 
m urakkab hayotini va ozodlik yo‘lida olib borgan kurashini 
aks ettiruvchi sahna asarlari ham yaratildi. Shulardan Nazir 
Safarovning «Sharq tongi» dramasida 1917-yil fevralidan so‘ng 
Toshkentda yuz bergan voqealar, inqilobiy vaziyat va uning 
kun sayin keskinlashishi ko‘rsatilgan. Asar sujeti keskin kurash 
va dram atik kolliziyalar zam inida rivojlana boradi. Voqea 
inqilobiy harakatning Toshkentdagi g‘alabasini ko'rsatish bilan 
tugaydi.
Bu davrda o ‘zbek dramaturgiyasida ikkinchi jahon urushi 
mavzusini yorituvchi, xalqning fashistlarga qarshi kurashdagi
52

---

q ah ram o n lig in i, v a ta n p a rv a rlig in i tasv irlo v ch i « H ay o t 
q o ‘sh ig ‘i» (U y g ‘un), « G en eral R ahim ov» (K . Y ashin), 
«Onalar» (Ismoil Akram), «Zafar» (Umarjon Ismoiliy) kabi 
pyesalar ham yuzaga keldi. Bu sahna asarlarida xalqlar d o ‘stligi, 
insonparvarlik va vatanparvarlik g‘oyalari ta rg ‘ib qilingan, 
qirg'inbarot urushlar qoralangan.
Shunisi xarakterliki, bu davr dramaturgiyasida asosiy e’tibor 
zam ondoshlar hayoti va ijtim oiy turm ushini tasvirlashga 
qaratildi. Zamonaviy mavzularda yaratilgan sahna asarlarining 
aksariyatida qishloq xo‘jaligidagi barakali m ehnat, o ‘zbek 
dehqonlarining paxtachilikni rivojlantirish, yangi yerlar ochish 
sohasidagi faolligi, shuningdek, ularning hayotda mavjud 
b o ig a n illatlarga qarshi kurashlari ancha keng tasvirlandi. 
«Shohi s o ‘zana» (A. Q ahhor), «O ltin k o ‘l», «N avbahor» 
(U y g ‘un), « M u h ab b at» (T u y g 'u n ), «C hin m u h a b b at»
(O. Yoqubov), «Hayot maktabi» (N. Safarov) kabi pyesalarda 
bu xususiyat ochiq k o 'rin a d i. B ulardan, ayniqsa, «Shohi 
so‘zana», «Oltin ko‘1», «Muhabbat» asarlari tomoshabinlarga 
k o ‘p ro q m a n zu r b o 'ld i. T u y g ‘u n n in g « M u h ab b at»
komediyasida, xususan, frontga borib kelganligi bilan o'rinsiz 
gerdayib, jam oa ishiga mensimay qarovchi Yetov obrazi jonli 
va muvaffaqiyatli chiqqan.
Ziyolilar hayoti m avzusida yaratilgan «O g‘riq tishlar» 
(A. Q a h h o r), « Y u rak sirlari» (B. R ah m o n ov ), « S o‘nggi 
pushaymon» (Uyg‘un), «Farog‘at» (I. Akram), «Kechirilmas 
gunohlar» (I. 0 ‘ktam ) kabi sahna asarlari ham e ’tiborga 
loyiqdir. U larda asosiy mavzu bilan b o g liq holda hayotda 
uchrovchi har xil illatlarga qarshi kurash, shuningdek, sevgi- 
m uhabbat, axloq-odob m asalalari ham yoritildi. Xususan, 
«Yurak sirlari» (1958) komediyasi tomoshabinlar tomonidan 
qizg‘in kutib olindi. Unda k o ‘pchilikni qiziqtiradigan hayotiy 
masalalar ko ‘tarilgan va haqqoniy hal qilingan. Pyesadagi bosh 
obraz Surmaxon beibo, tannoz va satang shaxs sifatida mohirlik 
bilan yaratilgan. Ilhom, Sattor, kampir, shofyor kabi obrazlar 
ham a sa r g ‘oy asin i o ch ish d a, asosiy k o n flik tn i yuzaga 
chiqarishda, dram atizm ni ku chaytirishda, kom ik va lirik 
holatlarni jonlantirishda muhim rol o ‘ynagan.
53

---

K o m ed iy ad a ru h iy a t ta h lili m u v a ffa q iy a tli ch iq q an ; 
psixologik tah lil s a n ’atid a n u sta lik bilan foydalanilgan. 
Natijada, asosiy obrazlar xarakteri, ularning m a’naviy qiyofalari
— yurak sirlari yorqin ochilgan. Asarda personajlarning o ‘z- 
o ‘zini fosh etish usulidan ham mohirona foydalanilgan. Ana 
shuning uchun ham obrazlarning, xususan, Surmaxonning har 
bir so‘zidan, har bir harakatidan uning ichki va tashqi dunyosi 
b o ‘rtib ko'rinadi.
T o‘g‘ri, bu davrda «Shohi so‘zana», «Og‘riq tishlar», «Yurak 
sirlari» kabi yetuk komediyalar bilan bir qatorda, «Hikmat» 
(T u y g ‘u n ), «H ay o t m a k tab i» (N. S afarov ), «O n alar» 
(I. Akram) kabi badiiy jihatdan b o ‘sh pyesalar ham yuzaga 
keldi. R. Hamroyev va M. Melkumovning «Yorqin hayot», 
Sh. S a’dullaning «D alada bayram» pyesalari «konfliktsizlik 
nazariya»si asosida yozilgan b o ‘lib, ularda o ‘sha yillardagi 
qishloq hayoti bo‘yab-bezab, kam-ko‘stsiz va dabdabali qilib, 
yuzaki k o ‘rsatilgan.
Umuman olganda, urushdan so‘nggi birinchi o ‘n yillikda 
o ‘zbek adabiyoti ko‘p jihatdan olg‘a siljidi. Bu davrda nazm, 
nasr va dramaturgiyada zamonaviy mavzularni aks ettirishga, 
zamondoshlar obrazlarini ko‘rsatishga bag'ishlangan xilma-xil 
asarlar, jumladan, yirik badiiy polotnolar yuzaga keldi.
0 ‘zbek adabiyoti 40-50-yillarda mamlakat hayotidagi jiddiy 
qiyinchiliklarga, xususan, sotsialistik realizm va kommunistik 
mafkura tazyiqlariga qaramay, haq so‘zni aytishga, o ‘z burchini 
bajarishga harakat qildi. Yozuvchilarimiz k o ‘p hollarda realistik 
badiiy asarlar yaratib, so‘z san’ati xazinasini boyitishga munosib 
hissa qo‘shdilar.

---

U C H IN C H I