Say d u lla m irzayev

URUSHDAN KEYINGI DASTLABKI YILLARDAGI
0 ‘ZBEK ADABIYOTI (1945-1956)
DA VRNING QISQA СНА ТА VSIFI
Ikkinchi jahon urushi g‘alaba bilan tugagach, mamlakat 
o ‘z tarixining tinch qurilish davriga qadam qo‘ydi. T o‘rt yil 
davom etgan dahshatli urush tufayli vayron bo'lgan qishloq 
va sh ah arlarn i, izdan chiqqan xalq x o ‘jaligini tiklash va 
taraqqiy ettirishga kirishildi. Bu davrda adabiyot va san’atning 
turmushdagi mavqei sezilarli darajada o ‘sdi. Shu bilan birga, 
xalqning badiiy adabiyot va san’at oldiga qo‘yadigan talablari 
ham ortdi. Biroq bu davrda adabiyot va san’at rivojiga turli 
xil tazyiqlar ham bo‘lganligini qayd etish lozim. Kommunistik 
m afkura ijod erkinligini ochiqchasiga b o ‘g ‘di. K om partiya 
ijodiy ja ra y o n g a q o ‘pol ta rz d a aralash ib , buyruqbozlik, 
y ozuvchilarni t a ’qib etish, siquvga olish y o ‘li bilan o ‘z 
yugurdagiga aylantirishga urindi. Shayxzoda, Said Ahmad, 
Shuhrat, Shukrullo singari iste’dod egalari nohaqdan qamoqqa 
olinib, uzoq yurtlarga surgun qilindi. Oybek, Mirtemir, Turob 
To‘la, Mirkarim Osim kabi yozuvchilarga asossiz ravishda milliy
43

---

mahdudlik tamg'asi bosildi. Bu davrda milliy adabiy meros va 
folklorga nigilistik m unosabat shakllandi. Ijodiy jarayonga 
«konfliktsizlik nazariya»si kuchli ta ’sir ko‘rsatdi. Bu nazariyaga 
k o ‘ra, s h o ‘ro la r h ay o tin in g fa q a t ijobiy jih a tla rin ig in a
k o ‘rsatish, undagi qarama-qarshiliklarni tasvirlamaslik lozim 
edi. H ay o t va o d am lar o 'rta s id a g i zidd iy atni tasv irlash
jamiyatga dushmanlik sanaladigan bo‘ldi. Siyosatning adabiy 
jarayonga andishasizlarcha suqulib kirishi unga jiddiy tarzda 
salbiy ta ’sir o‘tkazdi14.
Shunisi muhimki, urushdan keyingi dastlabki davrda ham 
o ‘zbek adabiyoti turli xil to'siqlar osha b o ‘lsa-da, rivojlana 
bordi. Buni 
0
‘zbek adabiyoti va san’atining 1951-yil noyabr 
o y ida M o sk v ad a b o 'lib o 'tg a n u ch inchi d ek ad a si 
m ateriallaridan ham bilsa bo'ladi. Bu davrda adabiyotimiz 
taraqqiyotida O 'zbekiston Yozuvchilarining uchinchi syezdi 
(1954) ijobiy rol o'ynadi. Syezdda « 0 ‘zbek adabiyotining ahvoli 
va uning vazifalari» to ‘g ‘risidagi hisobot (Uyg‘un) tinglandi 
va muhokama qilindi. Syezd hisobot davrida o ‘zbek adabiyoti 
zamon talablari asosida muayyan darajada rivojlanganini qayd 
etish bilan birga, badiiy adabiyotda yo'l qo'yilgan xato va 
kamchiliklarni ham ko'rsatib berdi.
Umuman olganda, bu davrda o ‘zbek adabiyotida ko‘pgina 
o'zgarishlar, olg'a siljishlar ro ‘y bera bordi.
SH E ’R IY A T
Bu davrda she’riyatning tasvir doirasi zamonaviy mavzular 
hisobiga kengaydi. Vatan, tinch qurilish, urushga qarshi kurash, 
tinchlik va do'stlik haqida she’rlar yozildi. 0 ‘sha davr o ‘zbek 
she’riyatiga xos bo‘lgan jangovar publitsistik ruh shoirlarning 
tinchlik uchun kurash mavzusidagi lirik asarlarida ham sezilib 
turdi. G 'afur G'ulomning «Biz tinchlik istaymiz», «Bu — sening 
im zong», U yg'u nn in g «Tinchlik kabutari», «Bayroqcha», 
Zulfiyaning «Salom sizga, erkparvar ellar», « 0 ‘g ‘lim, sira
14 Q arang: 
M irza y ev S., D oniyorov X.
O 'z b e k sovet ad a b iy o ti tarixi.
— Т.: «O 'qituvchi», 1978.
44

---

bo'lmaydi urush», Asqad Muxtorning «Vijdon so'zi», Turob 
T o ‘laning « It h u rad i, k arv on o ‘tadi» singari s h e 'rla rid a
publitsistik pafos g‘oyatda kuchlidir. Bundan tashqari, Oybek, 
Shayxzoda, S. A bdulla, H. G ‘ulom , M am arasul Boboyev, 
Mirmuhsim, R. Bobojon singari shoirlarning she’rlarida ham 
taraqqiyparvar insoniyatning tinchlik yo'lida olib borayotgan 
kurashi aks ettirildi.
Bu davr she’riyatida oddiy odam larning halol m ehnati 
ulug‘landi, qadoq q o ‘lli inson obrazi yaratildi. 0 ‘zbek xalqining 
bunyodkor mehnat sohasidagi fidoyiligini, jasoratini sharaflash 
G ‘.G ‘ulom, Oybek, Uyg‘un, Shayxzoda, M irtemir, Zulfiya, 
S.Abdulla kabi atoqli shoirlar lirikasining asosiy mazmunini 
tashkil etdi. Shuningdek, A. M uxtor, M. Boboyev, Chustiy, 
M irm uhsin, H. G ‘ulom, R. Bobojon, T. T o ‘la, S. Akbariy, 
Habibiy singari shoirlar ham bu mavzuda samarali ijod qildilar.
Bu yillar o ‘zbek she’riyatida xalqlar d o ‘stligi mavzusi tasviri 
ham salmoqli o'rinni egalladi. Bu jihatdan, ayniqsa, faylasuf 
shoir G ‘afur G ‘ulom ijodi xalqimizga manzur b o ‘ldi. Uning 
«Qozoq elining ulug‘ to'yi», «Biri biriga ustoz, biri biriga 
shogird», «G ‘oliblar sharafiga» kabi she’rlari bu m avzuda 
y aratilg an p o etik asarlarn in g eng yaxshi nam u n alarid ir. 
S huningdek, sh e ’riy a td a chet ellik lar h ay o ti va ku rash i 
m av zu sid a ham q a to r a s a rla r yozildi. O ybek, Z u lfiy a, 
Shayxzoda, M. Boboyev, H. Q 'ulom , A. Muxtor, Mirmuhsin, 
R. Bobojon, S. Akbariy singari shoirlar xorij xalqlari hayoti, 
ularning ozodlik, tenglik va tinchlik uchun olib borayotgan 
kurashlari haqida baquvvat she’rlar yaratdilar. Chunonchi, 
shoir M amarasul Boboyevning «Eron gilami» she’rida Eron 
m e h n a tk a sh la rin in g m a sh a q q a tli, o g ‘ir h a y o ti gilam
to ‘quvchilar obrazlari vositasida ta ’sirchan ifodalangan: