Say d u lla m irzayev

— 0 ‘g ‘r ig in a b o la m , h o y o ‘g ‘r ig in a b o la m , h o y n a h o y b iro r
tirikchilikning k o 'y id a tom ga chiqqan ko'rinasan, axir kasbing nozik,
tum ov-pum ovingni yozib chiqsang b oim ayd im i?.. O shxonaning yonidagi
tutd an sirg'alib p astga tu sh ... q u m g‘on q o ‘yam an ... birgalashib choy
ichamiz.
— Y o ‘q-e, buvi... choy icholm aym an, chunki kun yorishib qolsa, meni
tanib qolasiz. Juda ham yuzim ni sidirib tashlaganim y o ‘q, andisham bor,
uyalam an.
— V oy o ia y , qutlug* uydan quruq ketasanm i, bolam? Bir nim a olib
ket... H a, darvoqe, oshxonada bitta yarim pudlik qozon bor... Shuni olib
keta qol. Sotib bir kuningga yaratarsan, o ‘g ‘rigina bolam ...
— Xayr, o ‘g ‘rigina bolam , kelib tur.
— X o ‘p, ona, x o ‘p...
G ‘afur G ‘ulom hikoyalarida yangi zam on ruhi yaqqol 
namoyon b o iad i. Shu jihatdan adibning «Kim aybdor?» (1932) 
hikoyasini k o ‘zdan kechiraylik. H ikoyada ta raq q iy o td an
orqada qolgan kishilar ustidan m ahorat bilan kulinadi va 
yangilikni o ‘zlashtirish lozimligi g‘oyasi asar mag‘ziga singdirib 
yuboriladi. Hikoya sujeti Madmisaning Toshkentdan Moskvaga 
poyezdda sayohatga borib kelishi asosiga qurilgan. Hikoyada 
Madmisaning boshidan kechirgan sarguzashtlari, texnikadan 
xabarsizligi tufayli kulgili ahvolga tushib qolishi qiziqarli tarzda 
ifodalangan. M adm isa texnikani tushunm asligi oqibatida 
to 'sa td a n vagondagi torm oz m uruvvatini burab, poyezdni 
to ‘xtatib q o ‘yadi. Natijada, jarim a to iash g a majbur bo‘ladi. 
Madmisa hammomga tushganida ham, taksiga minganida va 
liftga chiqqanida ham texnikadan m utlaqo xabarsiz ekanini 
oshkor qilib qo‘yadi va kulgi b oiad i.
G ‘afur G ‘ulom o ‘z asarlarida hayotdagi salbiy voqealarni 
emas, aksincha, ibratli voqea-hodisalarni aks ettirib, odamlar
183

---

ongidagi fazilatlarn i tasvirlab, yangiliklarni k o ‘rsatishga 
k o ‘proq e’tibor beradi. Bu xususiyat yozuvchining ocherk va 
pub litsistik asarlarid a, ayniqsa, ochiq nam oyon b o ‘ladi. 
D arhaqiqat, G 'a fu r G ‘ulom ocherk va badiiy publitsistika 
janrlarida yuzdan ziyod asar yaratgan va ularda zamonning 
muhim g‘oyalarini aks ettirgan. Uning 30-yillarda yozilgan «Oq 
J o ‘ran in g b o lalari» , « Z arb d o rn in g tu g ‘ilishi», « T o ‘q va 
madaniy», «Semurg* qanotida» kabi ocherklarida halol mehnat 
qilayotgan odamlarning jonli obrazlari tasvirlangan.
G ‘a fu r G 'u lo m n in g ikk in ch i ja h o n u ru sh i d av rid a 
yaratilgan «Onalar», «Momoyi gisu naburida», «Shams ul- 
hayot» singari ocherk va publitsistik maqolalarida xalqimizning 
vatanparvarligi, qahramonligi, bosqinchi yovlarga qarshi olib 
borgan matonatli kurashi aniq va ta ’sirli qilib ko‘rsatilgan.
G ‘afur G ‘ulom urushdan so'nggi yillarda «D arg‘a», «Piri 
b a d a v la tla r» , «Q irq y o shd ag i q irch illam a y igitday», 
«Vatandoshlarimga tasalli», «Samarqand sayqali», «Toshkent 
oqshomi» singari ocherk va publitsistik maqolalar yozib, hayot 
haqiqatini aks ettirdi.
G ‘afur G ‘ulom ning nasrdagi m ahorati «Netay» (1930), 
«Tirilgan m urda» (1934), «Shum bola», «Y odgor» (1936) 
qissalarida yanada ochiq k o ‘rinadi. «Netay» qissasi sujeti 
asosida o ‘tmishning achchiq hayot haqiqati yotadi.
Aytish kerakki, «Netay» qissasida ijobiy obrazlar bo‘sh va 
yuzaki aks ettirilgan. Asar kompozitsiyasida ortiqcha epizodlar 
va o ‘rinsiz ta ’kidlar bor.
G ‘afur G ‘ulom ijodida «Shum bola» qissasi g‘oyat muhim 
o ‘rin egallaydi. Asar har jihatdan mahorat bilan yaratilgan.
Asar sujeti — qiziqarli va ta ’sirli. Yozuvchi sujet yaratishda 
hayot haqiqatiga tayanadi. Shu bilan birga, badiiy to ‘qimadan 
unum li fo yd alan ib , sujet ipiga q ah ram o n n in g qiziq sar- 
guzashtlarini, kechmish-kechirmishlarini ustalik bilan tizadi. 
Voqea Shum bola tilidan yoqimli, zavqli tarzda hikoya qilinadi. 
Yozuvchi asarda tasvirlangan ko‘p voqealarga komik tus bergan. 
B unda u xalq o g ‘zaki ijodi b o y lik la rid a n m o h iro n a 
foydalangan. Shum bola bilan Sariboy dialogi mashhur «Bir 
yolg‘onda qirq yolg‘on» ertagi shakli asosida tuzilgan b o iib ,
184

---

unda yozuvchi Sariboyning ayanchli holatidan o ‘quvchilarni 
qah-qaha otib kulishga «majbur» qila olgan.
Shum bolaning xatti-harakatlari, sho‘xliklari k o ‘pincha 
bolaning yoshiga mos b o ‘lmaganligi uchun ham o'quvchida 
kuchli kulgi uyg‘otadi. Shum bola ayasidan yashirib lippasida 
moy, telpagi ostida tuxum olib chiqadi, pochchasining noyob 
qushlarini don o ‘rniga qatiq bilan boqib o id irib q o ‘yadi, 
sh ariat qonu n-qo id alarin i bilm agan holda m u rd ash o ‘ylik 
qiladi, o 'zin in g yolg‘on-yashiq x ab arlari bilan x o 'jay in i 
S ariboyning o ‘takasini yoradi, eshonning h o ‘kizi o ‘rniga 
uyqusirab eshagini so‘yib q o ‘yadi, o ‘ynashlar ustidan chiqib, 
ularning «jinoyat»larini fosh etmoqchi b o ‘ladi... Bularning 
ham m asi shum bola xarakterini ochishga bevosita xizmat 
qilgan ham da qissaning qiziqarli, o'qishli va zavqli b o ‘lib 
chiqishini ta ’minlagan. Shunisi muhimki, bu detallar asarda 
faqat qiziqchilik, b o ‘lar-bo‘lmasga kulgi hosil qilish uchun 
ishlatilmaydi. Balki turli personajlarning qiyofasini ochishga 
b o ‘ysundiriladi.
«Shum bola» qissasi G ‘afur G ‘ulom tarjimai holidagi ayrim 
hollarni eslatadi. Chunonchi, G ‘afur G 'ulom «Shum bola» 
qissasidagi Hoji bobo obrazi haqida gapirib: «Hoji boboga 
m arh u m d ad am n in g k o ‘p qiziq x isla tla rin i, s o ‘zlarin i 
shund o q q ina yozib q o ‘ya qoldim . D adam ham k o ‘chada 
yurganlarida hassalarining uchi bilan yo‘ldagi qog‘ozlami titib 
ko‘rardilar, non tushib qolgan bo‘lsa, olib o'pardilar, ko‘zlariga 
surtib, keyin devor kovagigami, balandroq joygami q o ‘yardilar. 
Hoji bobo ham shunaqa qiladi»51, — degan edi. Yozuvchining 
bu s o ‘zlari ham «Shum b o la» n in g m a ’lum d a ra ja d a
avtobiografik xarakterdagi asar ekanini tasdiqlaydi.
Biroq u bir butun holida avtobiografik asar emas, balki 
badiiy to'qim a qissadir. G 'afur G ‘ulom «Shum bola» qissasi 
ustida ju d a k o ‘p m ehnat qilgan. A sarni 1941-yilda va 60- 
yillarning boshida ikki marta qayta ishlagan; har safar uni yangi 
boblar, yangi voqea va detallar bilan boyitgan. Ana shu ijodiy