A niqlik param etrlari va e ta lo n m anbalarning a so siy X a to lik la r I

Perpendikulyar
Ikki 
^
muhit
chegarasi
\
Sinish 
|
g
„ 
. natijasida 
I 
— ^
J
bo'lgan 
r ' X 2
n u r 
! 
) 
n*
er ei
ni
T ushsan/
r
/ ' !
n u r 
JL>
/ C J
e^
9,
/
e,
n, 
e,=e k,
1
n,
a) 
b) 
d)
2.11-rasm. Bir necha tushish burchaklari uchun nurning tarqalish y o ii,
n(>n2, bunda m va n2
ikki xilli muhitlarning sindirish ko‘rsatkichlari
Ideal holda yorug‘likning sochilishi va nolinchi dispersiya bo ‘l- 
maganda nur (
1
) o ‘z ak b o ‘ylab istalgan masofaga tarqalishi m umkin
[1]. N u r (1) yo‘naluvchi n u r (moda) deyiladi.
N u r (2) 
Q
kr burchak ostida tushib sinadi va o ‘zak-qobiq 
chegarasi bo ‘ylab tarqaladi.
0
<
0
kr ostida tushgan nur (3) sinadi va qobiq chegarasiga tushib, 
qobiq b o ‘ylab tarqalishida so‘nadi yoki qobiqdan tashqariga chiqib 
ketadi. U lar nurlanuvchi nurlar deyiladi.
2 . 3 . 2 . S o n li a p ertu ra
Optik tolaga bir emas, bir necha yorug‘lik nurlarining yig‘masi 
kirish konusini hosil qilib tushadi va faqat kritik burchakdan katta 
burchak ostida tushgan nurlargina OT o ‘zagi b o ‘ylab tarqaladi.
57
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nurlarni tola o ‘zagiga maksimal tushish konusining yarim burchagi 
apretura burchagi
— 
0
a, kirish konusi 
20
esa sonli apretura deyiladi 
(2.13-rasm).
Sonli apertura 
NA
bilan belgilanadi (inglizchadan 
Numerical
Aperture)
va o ‘zak, qobiq sindirish ko‘rsatkichlari orqali quyidagi 
munosabatdan aniqlanadi:
NA
q
= 
sin 0a 
= 
^/(n,2 
- n | ) = 
n, V2A„
yoki
NAt = k^jinf - n \ )
(2.3)
2.13-rasm. Optik tolaning apretura burchagi
(2.3)da adabiyotlarda uchrashi mumkin bo‘lgan, sonli aperturani 
hisobiashning ikki formulasi keltirilgan. U lar sonli aperturaga yaqin 
qiymatlarini beradi. Birinchi formula nazariy, ikkinchisi esa amaliy 
hisoblashlar uchun ishlatiladi. Bu yerda o ‘lchash usullariga bog‘liq 
h o ld a 
0,98 yoki k = 0 ,9 4 (E IA -4 5 5 -2 9 yoki E IA -4 5 5 -4 4
standartlari bo'yicha mos ravishda). Yuqoridagi 2.9-rasm uchun 
berilgan 
n
,=1,48, 
n =
1,46 qiymatlar uchun, (2.3) formula bo ‘yicha 
sonli apretura qiymatlari: 0,242487 (nazariy) va 0,237637 (k=0,98) 
va 0,227938 (A=0,94) (amaliy) [1].
Sindirish ko‘rsatkichlarining nisbiy farqi 
An 
quyidagiga teng:
58
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9
< 
9a
burchak ostida, ya’ni apretura burchagi doirasida tushgan 
nurlar (2.13-rasmdagi nur 
1
mos keladi) to ‘liq ichki qaytib, optik 
tola o ‘zagi bo ‘ylab uzatiladi. 
9
>0
apertura burchagi doirasidan 
katta burchak ostida tushgan nurlar sinib, o ‘zakdan qobiqqa o ‘tadi. 
Bu nurlar qobiq bo ‘ylab tarqalib, asta-sekin so‘na boshlaydi yoki 
qobiqdan chiqib ketadi (2.13-rasmdagi mos ravishda nur 2 va 2').
Apertura doirasiga mos keluvchi nurlar yo‘naluvchi (nur 1), 
aperturadan tashqaridagi nurlar 
nurlanuvchi
(nur 
2
va 
2
‘) 
nurlar
deyiladi. Aperturadan tashqaridagi 
qobiq bo‘ylab tarqaladigan nurlar
qobiq b o ‘ylab uzatiluvchi nurlar deyiladi [
1
].
2
.
2
-jadvalda eng ko‘p tarqalgan optik tolalar parametrlarining 
tipik qiymatlari keltirilgan [15].
2.2-jadval
OT turi (kvars 
shishasi)
0 ‘zak
diametri,
mkm
NA
Tola o‘zagiga 
maksimal tushish 
burchagi, grad.
A„
Ko‘p modali OT
50-200
0,25-0,5
20-30
0,005- 0,02
Bir modali OT
5 -1 2
0,12-0,25
5 -8
0,002-0,01
NA optik tolaning m uhim xususiyati hisoblanib, yorug‘lik nuri 
tolaga qanday kiritilishi va tarqalishini ko‘rsatadi.
N A qiymati katta bo ‘lgan OT yorug‘likni yaxshi qabul qiladi, 
N A kichik qiymatli optik tolalarga faqatgina to r y o ‘naltirilgan 
yorug‘lik to ‘plamini kiritish mumkin.
Yuqori o ‘tkazish polosali OT kichik N A qiymatiga ega. Shu 
tarzda, ularda modalar soni kam, dispersiya kichik va ishchi o‘tkazish 
polosasi keng bo‘ladi. NA katta qiymatga ega optik tolalarda mumkin 
bo‘lgan yorug‘lik yo‘nalishlari, y a’ni m odalar sonining ko‘pligi 
natijasida m odalararo dispersiya yuqori bo‘ladi [
2
].