M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

116-rasm.
Xiva, I s lo m -X o ‘ja minorasi.
156

---

117-rasm.
Xiva. C h odra-hovli minorasi.
shakliga moslashtirilib o ‘yiladi. Devor naqqoshligi Xorazmda keng qo llaml- 
magan. Ular o ‘ta kamtarin, sodda, ranglar jilosi to ‘ q, bosiq.
Buxoro maktabi. Buxoro amirligi markaziy, poytaxtli shaharlardan bo'lib, 
Aholisi gavjum, zich qurilgan. Savdo markazlar qatorida madaniy, ma’muriy 
va ijtimoiy hayot barq urib turgan davlat. Bu shaharsozlik, m e’ morchilik, 
san’at rivojini o ‘ta murakkab va xilma-xil b o ‘lishiga olib kelgan. Buxoro
maktabiga xos bezak turlari, ma­
yolika, mozaika, ganch 
o ‘y m a k o r -
|
ligi, devor naqqoshligi, ganchli 
sharafalar (118-rasm).
Buxoro mayolikasining X o - 
I razmnikidan farqi shundaki, may- 
I olika uchun asosni qizil loy tashkil 
j etadi. Ranglar jilosi ultramarin, 
to ‘ q yashil, iliq sariq, feruzadan 
i ib o ra t. B ezak o ‘ sim lik sim o n
naqshlar bilan bezatiladi. Naqsh- 
ning bandlari, gullari yirik, egi- 
luvchan.
118-rasm.
Buxorodagi Ark.
157

---

119-rasm.
Buxorodagi B olo-h ovu z ayvonining shift bezagi.
Devor naqqoshligi guldondagi guldastalar, buta gullar, tabiiy o ‘simlik 
bezagi, yedirma usulida bajariladi. Bu usul faqat Buxoroga xos. Naqshlaming 
kompozitsion yechimi, o ‘simliklar gullari yon tomonga erkin taralib, pastdan 
tepaga qarab ohista bajarilgan ( 1 19-rasm).
Devorning tepa qismi muqarnas va iroqi «sharafalardan» iborat b o ‘lib, 
quyma yoki o ‘yma uslubida ham bezak sifatida, ham konstruktiv yechimni 
o ‘zida mujassam etgan.
F arg‘ ona maktabi. 
Q o ‘ qon shahri — Farg‘ona vodiysi, Q o ‘ qon xonli- 
gining poytaxti hisoblanib — shaharning shimoliy-sharqiy qismida xon 
saroyi, markazda asosiy ko‘ chalaming chorrahasida savdo 
b o z o r i
joylashgan 
b o ‘lib, o ‘ z rivojiga ega b oiga n . Q o ‘qondagi X IX asr o'rtalarida qurilgan 
Xudoyorxon saroyi tarxi o ‘sha paytiga mos, to'rt tom oni xonalar bilan 
qurilgan ochiq hovli uslubida qurilgan. Farg‘ ona vodiysi naqshu nigorlari, 
asosan, shift va ganch namoyonlari bezaklari bilan tanish. Ranglar jilosi 
rang-barang, o ‘simliksimon naqshlar bilan bezatilgan. Qizil, yashil, sariq 
ranglar xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Shift bezaklaridagi haykal, oroq. 
bolor, vassa-cho‘p qismlar bir-biri bilan ulangan, naqshlar chirmoviqday 
o ‘ rmalanib ketgan. Devor sathi ko'pgina hollarda «kosam on», taxmon va 
namoyon bezaklari bilan jilolangan (
120
-rasm).
X V III—X IX asrlarda o ‘ rta asr xonliklarining yemirilishi 
n a ti ja s id a
mahobatli m e’ morchilik rivoji so‘ na boshladi.
158

---

120-rasm.
Q o'q on d a gi an’ anaviy turar-joy m e'm orchiligi interyeri.
Feodalizm davrida badiiy madaniyatning so‘ nishi vaqtida asl ijodiy 
I kuchlar xalq m e’ morchiligida saqlanib qolgan. Juda qadimgi an’analarga 
iasoslangan xalq turar-joy m e’ morchiligi o ‘zbek, tojik, qozoq, qirg‘ iz va 
I turkmanlarning hayot hamda turmush tarziga tayangan xususiyatlari bilan 
I ajralib turibdi. Xalq turar-joy m e’ mQrchiligi muhim umumiy badiiy 
[ sifatlardan biri, uning amaliy-bezak san’ati bilan chambarchas bogiiqligidir. 
I Eshik, darvoza va ustunlardagi yog‘ och o ‘ymakorligi, ganch o'ymakorligi, 
I interyer hamda ayvonlardagi devoriy va shiftdagi badiiy naqqoshlik, rang- 
barang sirlangan koshinkorlik, kashtachilik hamda gazlamalar — bular- 
[ ning barchasi uy va turmushning jonli, hech qachon so‘ nmaydigan, ajralmas 
I badiiy unsurlari, xalq m e’ morlari hamda ustalarning yuqori m e’ morchilik
I va san’ at sinteziga intilishidir.
N A Z O R A T SA V O L LA R I
1. 0 ‘ rta O siyo m e’ m oriy obidalarini aytib bering.
2. 0 ‘ rta O siyo antik m e’ m orchiligini aytib bering.
■
3. 0 ‘ rta Osiyo Antik davri m e’ m orchiligi xususiyatlarini ta’ riflang.
4. 0 ‘ rta O siyo shaharsozlik tizimini s o ‘ zlab bering.
5. Saroy qurilishi xususiyatlari nimada?
6. T u proq -q a l’ a m e’ m orchiligi xosiyatlarini o ch ib bering.
7. X olch a yon saroyi tuzilishi qanday?
159

---

8. Fayoz-tepa m e’ morchiligi qaysi dinga mansub?
9. Ilk o ‘ rta asr m e’ m orchiligi xususiyatlari nimada?
10. K o ‘ shk deganda nimani tushunasiz?
11. Varaxsha, Bolalik-tepa, Pandjikent m e’ moriy obidalarining umumiy xususiyatlarini va 
farqini aniqlang.
12. IX —X asr 0 ‘ rta Osiyo m e’ m orchilik rivojidagi ahamiyati nimada?
13. IX —X asr 0 ‘ rta Osiyo m e’ moriy bezak turlari qanday?
14. IX —X asr konstruktiv tizimi m e’ morchilikda o ‘ rni nimada?
15. Samarqand m e’ moriy obidalarini ta’ riflab bering.
16. X I —X II asr 0 ‘ rta Osiyo m e’ m orchilik konstruksiyalar xususiyatlari nim ada?
17. R aboti-M alik qaysi m e’ m orchilik turiga tegishli?
18. 0 ‘ zgant maqbarasining m e’ m oriy bezaklari xususiyatlari qanday?
19. X II asr Buxoro m e’ morchiligiga qaysi obidalar kiradi?
20. Term iz saroyi bezaklari xususiyatlari qanday?
21. X IV —X V asr m e’ m orchilik yangi obidalar tizimini aytib bering.
22. Tem ur davri m e’ m orchilik obidalariga qaysi binolar tegishli?
23. «K undal» bezagi qaysi yodgorliklarda qo'llanilgan?
24. X IV asr m e’ m oriy bezaklari qanday?
25. G o ‘ ri Am ir maqbarasini ta’ riflab bering:
26. Termizdagi O q-saroy badiiy bezak xususiyatlarini aytib bering.
27. Registon majmuasini qaysi obidalar tashkil etgan?
28. X V I asr Buxoro m e ’ m orchiligi ahamiyatli xususiyati nimada?
29. R avoq gumbazli tizim qaysi davrda rivojlangan?
30. Tilla-kori va Sherdor madrasalarining farqini ajratib bering.
31. X V III asr m e ’ m orchilik xususiyati nimada?
32. X IX asr m e’ m orchilik yodgorliklari qaysi joyda rivojini topdi?
33. 0 ‘ zbekiston m e’ m orchilik maktablarining farq va xususiyatlarini ta’ riflab b erin g.
160

---

M E ’ M O R IY ATAM ALAR L U G ‘ATI
Abaka
— (yunon. abax — taxta) — kapitelning tepa unsuri (121-rasm ).
Akant
— janubiy o ‘ t o'sim ligi, antik Yunon korinf, Rim kompozit orderlari kapitel bezaklarida 
uslublashtirilgan barg shaklida q oila n ilga n (1 2 2 -a rasm).
Akveduk —
(lot. aqua — suv, d u co — веду (o'tk a zu vch i)) — tarnov yoki quvurdan suvni 
o'tkazuvchi k o ‘ prik (122-A rasm).
Akropol
— (yunon. A cros — baland, polis — shahar) — qadimgi Y unonistondagi shahar 
qal’ asi.
Alleya —
xiyobon.

i)
121-rasm.
Kapitellar.
11— 
Z. Dosmetova
161

---

122-rasm.
M e'm oriy qismlar: 
a
— akant; 
b
— akveduk; 
d —
antablement.
ЗонкаВый камень
123-rasm.
Apsida.
124-rasm.
Arkalar.
Antablement
— order tizimning ustun tepasidagi b o ‘ lma (122
-d
rasm): 
1
— arxitrav; 
2 -  
friz; 
3
— karniz.
Antik
— (lat. antiquus) — qadimgi, k o ‘ hna, qadimgi yunon-rim madaniyatiga tegishli.
Anjilada
— eshik proyom lari bilan b o g ‘ langan, bir asosda o ‘ rnatilgan, qator xonalar.
Apsida
(yun. arsis — toq, ravoq) — ehromning nimaylana, oval yoki k o ‘ pburchakli 
chiqqan m ehrob qismi (123-rasm ).
Arka — Uat- arcus — yoy) — devor yoki tayanchlar orasidagi k o‘ lam. Arka turlari
(124-rasm ): 
1 —
yarimpargorli yoki aylanali; 
2 —
qiya; 
3 —
k o‘tarilgan; 
4 —
taqasimon; 
5 — nayzali; 
6
-
nayzali siqilgan; 7 — yoysim on; 
8 -
uchmarkazli (korobkali); 
9, 1 0 -  
uchkaftli; 
11
— nayzali tishsim on; 
12 —
o'qsim on .
Arkada
- hajmi va o ic h a m i b o ‘ yicha teng, o ‘ zaro bog'langan arkalar qatori 
( 1 2 5 -r a s m ) : 
0 
ustun yoki tiragichlarga tayangan, 
b
— q o ‘ shilgan order (orderli arkada) 
h a m o h a n g lig i'
b)
125-rasm. a
— arkada; 
b 
162
astragal.

---