j,amda konstruksiyalaming mukammalligi bilan ajralib, ko‘ rkamlik va hasha-
(natlilik hamohangligida buyuk mahobatlilik tuyg‘ usini yaratadi.
I G o ‘ ri Amir maqbarasi 0 ‘ rta Sharq m e’ morchilik tarixida muhim o ‘ rin
egallaydi.
Uni peshtoqli inshoot turiga ham, minorali maqbaraga ham
qaratish
mumkin emas. G o ‘ ri Amir maqbarasi 0 ‘ rta Sharq m e’ morchiligi
ko'pgina avlodlar tajribasi, ijodiy izlanishlari umumlashtirilgan. Shu bilan
birga maqbara qiyofasi yorqin va mukammal, tantanali mahobatlilik hamda
bezaklarning tomoshaligi, ayniqsa o ‘ z davrining badiiy an’ anasini
ifoda
etadi.
X IV —XV asr birinchi yarmiga tegishli mashhur m e’ moriy yodgorlik —
tor yo'lak b o ‘ylab tepaga qarab ko‘tarilayotgan maqbaralar majmuasi —
Samarqanddagi Shohi-Zinda memorial ansambli hisoblanadi. Majmua qator
yodgorliklardan tashkil topgan. Majmuaga kirish qismi peshtoqdan boshla-
nadi. Maqbaralar uch guruhga birlashtirilgan: pastki, o ‘ rta va yuqori. Kirish-
ga yaqin XV asr baland barabanga joylashgan ikki gumbazli maqbara turibdi.
Bu yerda o ‘ rta asr taniqli astronomi Qozizoda Rumiy dafn etilgan deb
taxmin qiladilar. Turli balandlikda joylashgan gumbazli binolar guruhi,
yorqin, k o‘ prangli va xilma-xil pardozli, betakror rangtasvirli majmuani
tashkil
etadi
(11
\ -a
rasm).
Har xil vaqtdagi inshootlarga qaramasdan, usta-m e’ morlar yangi
maqbaralarni tiklaganda m e’ moriy-badiiy an’analami nazarda tutganlar
va rivojlantirganlar. Shuning uchun majmua o ‘ zining ichki mantig‘ iga ega
yagona hajmiy-fazoviy kompozitsiya sifatida qabul qilinadi.
X IV —XV asr 0 ‘ rta Osiyoda bunyod etilgan m e’ moriy yodgorliklaridan
biri hisoblangan, Temur vatani Shahrisabzda qurilgan ilk saroylardan Oq
saroy b o ‘ lgan. Saroy 1380-yildan boshlab, o ‘ zining g o ‘ zalligi va hashamat-
liligi bilan lol qoldiradi. Hozirgi kunda Saroy
peshtoqining yon qismlari
lll-rasm.
Samarqanddagi S h ohi-Zinda
majmuasi.
112-rasm.
Termizdagi O q-saroy
peshtoqi.
151
saqlanib qolgan. Ravoq kengligi 22 m. Saroy peshtoqi sirlangan koshinli
mozaika bilan sayqallangan b o ‘ lib, bajarilish uslubi bilan Xorazm ustalarioa
mansubligini anglatadi (
112
-rasm).
1397-yilda Yassida (hozirgi Turkiston shahri, janubiy Qozog'iston)
A vliy0
X o ‘ja Ahmad qabri yonida ulkan inshoot qurila boshlandi. Ko'pgina xonalar
markaziy kvadrat zal atrofida mujassam b oiga n . 0 ‘ rta Osiyoda eng katta
diametri 18 m bo'lgan, gumbazlardan biri bilan berkitilgan. Maqbaraning
umumiy k o‘ rinishi mahobatliligi va o'ziga xosligi
bilan boshqa yodgor-
liklardan farq qiladi.
Bibi X onim majmuasi kompozitsiyasi murakkab m e’moriy shakl va
rang birikmasida qurilgan. Badiiy g ‘ oyaning yagonaligi naqsh rangida
namoyon b o ‘ ldi. Masjid devorlari yirik rombsimon shaklli turgan va kufiy
yozuvlar, g ‘ isht zaminida oq, k o ‘ k, havorang koshinli plitkalar bilan
to'ldirilgan.
Yirik masjidlar qurilishida mehrob oldida gumbazli zal va ustunli
galereya, to ‘ rtayvonli turda ustun b o ‘ ldi. Masjid
va gumbazli zalga kirish
qismi b o ‘ lgan peshtoqqa alohida ahamiyat qaratilgan. Bibi-Xonim masjidi
(1399— 1404-yillar) — 0 ‘ rta Osiyo yodgorliklaridan biri — shu tipdagi
tugallangan inshootlar majmuasini namoyish etadi.
0
‘sha davr inshootlari orasida muhim o ‘ rin, oliy diniy ta’ lim maktabi
sifatida xizmat qilayotgan madrasaga tegishli. XV asrning birinchi yarmidan
Temurning nabirasi Ulug‘ bek qurdirgan Samarqanddagi, Buxorodagi,
Gijduvondagi uch madrasa binolari bizgacha yetib kelgan. Registondagi
Ulug'bek madrasasi m e’ moriy xislati b o ‘yicha eng yaxshisi hisoblanadi.
Madrasaning bezakli pardozi katta
latofatligi bilan ajralmoqda, ayniqsa
o ‘ rta asr bezak san’ati asarlari eng mukammal, mozaika, koshinlarning sof
tuslari, ranglar birikmasida yupqa uyg‘unlik, chiziqlar g o ‘zalligi va naqsh-
larning nozikligi qoldiradi.
XV
asrning ikkinchi yarmi yodgorliklariga Samarqanddagi Ishratxona
(1463-yil) maqbarasini alohida ajratish mumkin. Bino m e’morchiligi yangi
ravoqli konstruksiya namunasini tashkil etadi. Gumbaz tayanchi kesishgan
ravoqqa va qalqonsimon paruslarga o ‘ matilgan.
Bu konstruksiya X IV asr
oxiri X V asr boshlarida yaratilib, Ishratxonada rivojlangan va mukammal
k o‘ rinishda namoyon b o ‘ ldi. Bu tizimning ahamiyatli yangiligi shundaki,
kichik diametrli gumbaz yordamida katta o'lcham dagi xona hajmini
yopishga imkon beradi. Shu bilan birga bu konstruksiya interyer hajmiy-
fazoviy yechimi xarakterini keskin o ‘zgartirdi: tromp tizimiga muvofiq-
aniq uch yarusga b o ‘linish y o ‘ q b o ‘ ldi; buning o ‘ rniga
paneldan
Do'stlaringiz bilan baham: 
