bilan b o ‘yalgan; zamin lojuvard (лазу
рит),
gul va bandlar qizil kesak, yashil,
p u s h ti,
havorang, siyoh va oq b o ‘yoqlar
bilan pardozlangan edi (113-rasm).
Xuddi shu uslub Samarqanddagi Oq
saroy va Tilla
kori maqbaralarida ham
qo'llan ilgan .
XIV —XV asrlarda 0 ‘ rta Osiyo m e’ -
morchiligida mahobatli qurilish va eng
mukammal bezakli naqsh yaratildi.
X V I asr m e’ morchiligi
XVI asrda Buxoroda eng muhim
me’moriy yodgorliklar saqlangan. Shahar
yangi devorlar bilan o ‘ralgan; turli tipdagi
me’ moriy majmualar yaratilishi, savdo
rastalari,
Chor-Suda timlar, madrasa va masjidlar qurilgan. XVI asr me’ mor
chiligida o ‘tgan davr an’analarining rivoji davom etgan, lekin Buxoro
me’ morlari o ‘ zining an’anaviy qiyofasi b o ‘yicha mahobatli binolarga kon
struktiv jihatdan original o'zgarishlarni olib kirdi.
0
‘ tgan davrga nisbatan
bino hajmlari ancha kichik, bezakli pardozlari soddalashtirilgan,
shunga
qaramay bino yuzalari o ‘ sha bezak turi — sirlangan terrakota, g‘ isht,
mayolika va hokazolar texnikasini qo'llash davom etgan.
Bu davr Buxoro mahobatli qurilmalari uchun ikkita bir-biriga nisbatan
qarama qarshi, ko‘cha yoki maydon bilan b o ‘ lingan majmualar xos. Ayniqsa,
peshtoqlari bir-biriga qaratilgan q o ‘ sh madr&salar ko‘ p. Shu prinsip asosida
yaratilgan markaziy Buxoro majmuasi ham katta Jome masjidi, Kalon
minorasi va Mir-Arab madrasasi majmuasini tashkil etadi. Masjidni o ‘z
me'morchiligi b o ‘yicha to'rtayvonli, ulkan hovli va ravoq-gumbazli galereya
o ‘rab turibdi.
Mir-Arab madrasasi to'rtayvonli, Buxoro uchun xos bo'lgan tarz chuqur
nayzasimon tokchalar simmetrik-peshtoqning ikki tomonidan joylashgan.
Madrasa m e’ morchiligi katta mahorat bilan bajarilgan.
Mir-Arab madrasasi
Buxoroning k o ‘ pgina boshqa m e’ moriy yodgorliklari singari XVI asr
(K o‘ kaldosh, Chor-bakr shahar cheti m e’ morchiligi va shu kabilar) ravoqli-
gumbazli shiftlar ko‘ rkam, juda original. Turli paruslar shaklida bezalgan,
Vorugiik teshiklari bilan ta’ minlangan, bu ravoqlar interyerga ma’ lum badiiy
ifoda baxsh etadi. XVI asr fuqaroli qurilmalari orasida qiziqarli saqlangan
Chor-Su bozori ko‘ chalarida gumbazli inshootlar — Toqi-Zargaron, T oqi-
Telpakfurushon, Toqi-Sarrofon savdo binolari, karvonsaroylar va hokazolar.
XVI asrning eng yirik binolardan biri K o ‘ kaldosh madrasasi (1568-yil),
o ‘ lchami 86x69 m.
Uning gumbazli zallarida, gumbaz barabanini tirab
,
153
113-rasm.
Samarqanddagi Tilla-kori
gumbazi, kundal bezagi.
konstruksiyalari xilma-xil tizimiga muvofiq qalqonsimon paruslar, stalaktitl
va shu kabilar ham mohirona ishlab chiqilgan. Xuddi shu tizim iigar-
Samarqanddagi Ishratxona maqbarasi binosida (1464-yil) qoilanilgan edi
Ravoq-gumbazli tizim rivoji, k o ‘rkam va
yupqa qatlamli mustahkarri
asosli konstruksiyalar ravoqlar hamda nervyurlarda ideal ifodasini topib
XVI asrda o ‘ zining yuqori ch o ‘qqisiga erishdi.
Buxoroda ulkan qurilish XVII asrgacha davom etgan. Shu davrning
muhim qurilishlaridan Abdulazizxon madrasasi hisoblanadi.
Shu davrning o ‘ zida Samarqandda Registon majmuasi yaratildi.
Shaharning yuqori qismida qad k o ‘targan hashamatli va ko‘ rkam Registon
qurilmalari uzoqdan har tom onlam a k o ‘ rinib turibdi. Majmua uch
inshootdan tashkil topgan, o ‘z tarzlari bilan to ‘g ‘ riburchakli
maydonga
chiqib turibdi. G ‘ arb tomonda Ulug'bek madrasasi (1417— 1420-yillar),
sharqda Sherdor madrasasi (1636-yil tugallangan) va janubda Tilla-kori
madrasasi (1646— 1660-yillar, 114-rasm) X V asr imoratlari o ‘ rniga XVII
asrda tiklangan. Har bir bino to'g'riburchakli hovlidan tuzilgan, har tomo-
nida esa mudarrislar va o ‘ qituvchilar uchun bir-ikki qavatli hujralar mujas-
sam b o ‘lgan. Asosiy negizda ayvonlar joylashgan — zalli xonalar hovliga
qaratilgan, yoz kunlarida o ‘quv xonalari yoki masjid sifatida xizmat qilgan.
Bu davrda tarqalgan uslub, bir tipli mahobatli
qurilma bu yerda yangi
yechimga ega b o ‘ldi.
Sherdor madrasasi deyarli U lu g ‘ bek madrasasi m e ’ morchiligini
takrorlagan. Kvadrat tarxli hovli ichi ikki qavatli hujralar, har bir tomonda
ayvon joylashgan; bino burchaklarida gumbazli darsxonalar va masjid
mavjud. Hovliga hujralaming nayzali ravoqli peshtoqlari va arkalari, ularning
takrorlanishi m a’lum o'ziga xos ritmni yaratadi.
Madrasa devori bezaklarining
pardozlari marmar panellardan, rangli
koshinlar va terma mozaikadan tashkil topgan boy va ko'rkam, lekin o'zining
XVII asr me’ niorchiligi
114-rasm.
Samarqanddagi Registon m aydoni.
