M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

«Arxitektura» — m e’morchilik so ‘zi yunoncha «arhitekton» s o ‘zidan
olingan bo‘lib «quruvchi-usto» ma’nosini anglatadi.
Qurilish inson faoliyatining eng qadim gi jabhalariga taalluqli b o ‘lib, bu 
ko‘p ming yillar ilgari butun m e ’m orchilikning keyingi rivojiga asos solgan.
Inson jam iy atin in g rivojlanish tarixi, dunyo taraqqiyo tin in g b arch a 
bosqichlari m e ’m oriy yodgorliklarida aks ettirilgan. M e ’m oriy insho otlar 
o‘z davrining eng m ahobatli yorqin va barchaga m ashhur yodgorlik obidalari 
hisoblanadi. U lar k o 'p g in a shaharlarning qiyofasini shakllantiradi. Agar 
yodgorlik yer sathi ostida joylashgan b o ‘lsa, ularni arxeologik qazilm alar 
orqali topib aniqlanadi.
A rxitektura (m e ’m orchilik) — bu qurilish sa n ’ati, b orliq , g o'zallik 
qonuniyatlari asosida shakllanuvchi ijod turi, san ’at m ahsuli.
Qadimgi rim lik m e ’m orchilik nazariyotchisi Vitruviy o 'zinin g uchligida: 
«m e’m o rlar 
«mustahkamlik, foyda, g o ‘zallik» 
om illariga am al qilishi 
lozim» — deb ta ’riflagan. B archa m e ’m orchilik inshootlari o ‘ziga xos uchta 
xususiyatlarga ega: funksional vazifa (qulaylik, foyda), konstruktiv (m ustah­
kamlik, tejam korlik), estetik (go‘zallik, nafis badiiy obrazni ifoda etuvchi 
g'oyaviy m azm un).
M e’m orchilik inshootlarining funksional m aqsadidan q a t’iy nazar, bu 
turar-joy uylarim i, m a ’m uriy yoki sanoat binolari b o 'lad im i, u n d a xonalar 
■niqdori, ularning joylanishi, jam lanishi va hajm lari, bino turlariga bog‘liq. 
Binolarning turlari birdaniga paydo bo 'lm agan, ular m am lakatning iqtisodiy 
tuzilishi, diniy va g ‘oyaviy talablar, turm u sh tarzi, xalq a n ’analaridan kelib 
chiqib shakllangan. Ayrim bino tu rlari yo'qolib, yangilari paydo b o ig a n , 
boshqalar (m asalan , tu ra r-jo y u y lari)n in g qiyofalari o ‘zgarib borgan. 
M e’m orchilik su n ’iy utilitar-b ad iiy olam ni, inso n m oddiy va m adaniy 
talablarini qondiradigan, tabiiy sharoitga qarshi turadigan m uhitni yaratgan. 
Inson bino va inshootlarga m ehnatini tashkil qilish, tu rm u sh, m adaniy
3

---

sharoitdan tashqari, su n ’iy m uhit u ch u n zarur jih o z, idishlar va texnik 
vositalam i o ‘zi u ch u n qulay b o 'lgan sharoitda qo'lladi.
B inoning estetik qiym ati uning ichki va tashqi qiyofasini ifodalovchi 
yechim idan aniqlanadi. B inoning badiiy ifodalangan qiyofasini um um iy 
kom pozitsion m e’m oriy shakli (ichki va tashqi hajm lar, shakllar jam lanishi 
qiyofalar mutanosibligi va hokazo) va butun kompozitsiyaga nisbatan tarkibiy 
qism lar (karnizlar, balkonlar, deraza va eshiklarning hoshiya bezaklari) 
yaratad i. B in o n in g kom pozitsiyasi m e ’m o rn in g m urakk ab ijodiy ishi, 
avvalam bor ijodiy fikrlashi, analoglarga tayanib, yodda qoldirilgan u m u ­
m iy qiyofani ta s a w u r etish natijasidan so‘ng bu tu n bino kom pozitsiyasi 
vujudga keladi. M e ’m o r ijodiy uslubga tayanib, b inon in g ichki va tashqi 
hajm lar moyilligiga erishib, birdaniga uch o'lcham da: